Santutegiko kondaira:

Gillermok hain polliki kontatua

edo santutegi sartzean irudikatua:

Bisita hurrunago segituz:

Jose Maria Satrustegiren iritzia:

Mendia zen […] sineste zaharretako katedral eta santutegia. Ez halere edozein mendi. Zerutik gertu zegoen mendi aukeratuak, Amaren sabelera doan bide antzera, kobazulo edo leizeren bat behar zuen goiko aita indarrak lurraren ama sabela ernaltzeko.

Horrela sortu zen mundu guztiko mendi santuen mitoa. Bizia ematen duen sugar edo suge harra. Herensugea alegia, udaberrian ikusten da garra dariola kanpora ateratzen, eta udazkenean itzultzen da berriro lurpean dagoen neguko gelara.

Herensugea, berez, biziaren aita da, baina, gero, bere umeen irensle bihurtzen da, ekaitz, tximista, lurrikara, uholde, lehorte eta ezbehar guztien figuran, eta gizonak hil egiten du.

Bide berean egurasten da Mari, lurraren emankortasunaren irudia. Mendi horien inguruan egiten ziren erlijio paganoen ospakizun nagusiak, eta Eliza indartzen joan zen eran mendietako kultua kristautzen ahalegindu zen.

Aralarko elizaren oinarrian erromaniko eta arabiar kutsuko aztarnak baino lehenagokoak aurkitu dira.

https://eu.wikipedia.org/wiki/Done_Mikel_Aralarkoaren_santutegia

———————————————————————————————–

Gillermo Etxeberria Ugalderen xehetasunak:

Nafarroa “eremuka” zatitua dago. Haietako bat da “Larraun”, gu gauden eremua, Leitzaldean. Bertan dago Aralarko San Migel, Baraibar… Lurralde honek pertsonaia ospetsu asko eman ditu. Horien artean pilotariak, Ladis Galartza eta bere semea, idazleak, Nikolas Ormaetxea, ORIXE…

Mapa eta sailkapena hemendik hartuak:

https://fr-academic.com/dic.nsf/frwiki/1046003

edo

https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:Nafarroa_Garaiko_eskualdeak

———————————————————————————————————-

Hemen idatzita dauden bertso, esaldi eta gainerakoak Orixe idazlearen liburuan agertzen dira, EUSKALDUNAK izenekoan. Ahozko literaturan, oso aberatsa da LARRAUN baila. Horietako batzuk agertzen dira hemen.

Nikolas Ormaetxea, «Orixe»-ren  Artazuriketa liburutik:

LECTIO EPISTOLAE LARRAUN’GO:

           Aldatz, ipurdi-latz.

           Etxarri, lepoa bete zintzarri.

           Lekunberri, zakur-erri.

           Uitzi, ez arto ta ez zitzi.

           Gorriti, ardoa darik begiti, ardan-zopa sudurreti, biba Gorriti!

           Azpirotz, elurra danean, aize otz; eguzkia danean bero, azpiroztarra beti ero.

           Lezeta, sardin-zarra erreta.

           Albisu, sasi-ardi betizu.

           Errazkin, deabru kazkin.

           Baraibar, laiñoa bar-bar.

           Iribes, geos eta bees.

           Alli, erre ta kiskailli.

           Mugiro, ez da an beti giro.

           Arruitz, gezur-itz.

           Astiz, ogi gutxi ta aur agitz.

           Odorritz;  ez esne ta ez oritz.

           Madotz,  ez saski ta ez agotz.

 ———————————————-

        LECTIO EPISTOLAE UITZI’KO:

        Zelatari, Txonkoeneko.

        Pitxera Moxkolo, Joanteneko.

        Mokordo polit, Buztineko.

        Alkia bai ta ipurdirik ez, Joandineko.

        Serbilleta zikin, Aizarreneko.

        Mauka txar, Garatxoneko.

        Krisaillu-mutur-zikin, Etxeberriko.

        Ankamei lokaio, purrustari soraio, Loiteteko.

        Dragon aundia, Txurdaneko.

        Oskilla tente, Baztarrikako.

        Artopil zabal, Errekaldeko.

        Izbeste, loiez gaztanbera, Apezeneko.

        Atorra lepo-zikin, Munoko.

        Gazura berde, Perutxeneko.

        Eztela-badela, Garazineko.

        Illargi-zabal, Marieneko.

        Tirrit, Etxetxikiko.

        Tarrat, Etxeaundiko.

        Zakurra bai ta ardirik ez, Legarreko.

        Zatazar, Mikeleneko.

        Asi ta pirris-purrust, Ubillosko.

        Ezkilla jotzaille burutxuri, Joaneteko.

        Labea bai ta ogirik ez, Goikoetxeko.

        Andre gona-gorri, Martipereneko.

        Andre gerri-eder, Otsanbelako.

________________________________________

Herriz herri nolakoak diren:

        «Mami-jaleak dira Errazkingoak.

        Zapata orpo-makurrak, Albisukoak.

        Gazurontzi zikiñak, Baraibarkoak.

        Sardiña-jantzaleak, Iribaskoak.

        Saskigille-kumeak dira Allikoak.

        Baba-txior-jaleak dira Aztizkoak.

        Beti enbotto dira Oderizkoak.

        Gona nabartxoakin or Madozkoak.

        Neskatxa beltxeranak or Mugirokoak.

        Oei dagozkienak or Arruitzkoak.

        Galtza-gorriak dira Aldazkoak.

        Gona petral-luzeak, Etxarrikoak.

        Neskatxa luzituak, Lekunberrikoak.

        Titi-aundiak dira Uitzikoak.

        Beti amorez daude Gorritikoak.

        Beti-alargun dira Azpirozkoak.

        Lezaetan dago kaxkail-erria.

        Antxen akabatzen da kanta guzia».

—————————————————————

Agertzen dira ere Euskaldunak liburu hortan Kantu ezagun batzu. Hala nola:

-Ardo gorri Naparra

-Ni hiltzen naizen egunean

Itzuli lehen orrira hemen klikatuz

• 

Itzuli lehen orrira hemen klikatuz

… aise mendian zuen etxea… mahaxterka aritzen zen, ezkondua, ezkondu berria.

Badakizue gure Herrian badira behereko etxeak eta gaineko etxeak. Gaineko etxeak, edo bordak, badu pentze bat. Pentzean egiten zen belarra udan. Belarra egiten zen eta jendea hor egoten zen bizpahiru azindekin. Azindak denek badakizue zer diren… Mamilla eta Master hor dira ezkondu berriak.

Urrusko bestetan, hori Baigorrin da, egiazko istorioa dela erran dut, bazen Kesus, Baztangoa; bere mandoarekin etortzen zen bezperan, besta bezperan. Mandoaren gainean ekartzen zituen tabakoa, 43, Pastis, Patxaran. Etxez etxe pasatzen zen eta manatua zutenek ukaiten zuten beren eskaera.

Beraz, gure Kesus bere mandoarekin heldu zen eta azken etxea Maixterrenea, azken etxea, gainean eta gero muga, segitzen nauzue?…, eta etxeari hurbiltzean ikaragarriko ortzia ximixtak, ortzia, bum bum, harria… “Arri! Mandoa!” Gure Kesus harriaren azpian, eta hantxet Maixtriaeneko leihotik… leihoa idekitzen da eta andere gazteak egiten du: “Kesus! Fite! Sar zite fite! Sar zite fite!” Kesus, bere mandoarekin eta bere kargarekin, sartzen da behitegian.

Esplikatu behar dut… mendiko etxeak, badakizue nola eginak diren? Bada malda eta maldari kontra egiten da etxea. Erran nahi baita azpian bada behitegia eta gainean bizitegia, jendeena. Eta beraz gure mandoa, Kesusekin, sartzen da behitegian, eta Kesus zakuarekin ateratzen da eta sartzen da sukaldean.

Sukaldean sartzen delarik: usaina! Bixkotxa baten usaina. Mahain gainean badira bi bixkotxa. “Gâteau basque!” Zerendako dira? Zeren  biharamunean bestak dira. Herriko bestak dira. Guk beti bixkotxak egiten ditugu, holako bixkotxak, bestetako. “Fite fite bustia zira! Hor pausatu zure gauzak eta zato supazterrera berotzera eta idortzera”. Eta gure gizona, gure Kesus hurbiltzen da eta… zuek beharrik ez duzuela ezagutzen Kesus nola zen… eta hor egoiten da… Betiko usain hori eta…

.

“Afaldua zira? » Kesusek: « Bai afaldua niz. Bai!”. Etzen egia bainan nahi zituen bixkotx hek jastatu. Zeren mutil zaharra zen, emazterik etzuen, bereber bizi zen. “Bai afaldua, naiz bai, bai! Afaldua naiz, eztu balio desarrainatzea afaldua naiz; beraz bixkotxa janen dugu!” Nagusi gazteak, Maixterrek: “Ez! Bixkotxak beroak dira, labetik atera berriak, ez duzu janen, bixkotxak biharko dira. Bihar dira Urdoseko bestak eta. Bihar onak izanen dira, bainan egun ez! Ez!”

Kesus eta bertze biak supazterrean egon dira, kontu kontari.

Erran behar dut bertze gauza bat ahantzi dutena, bainan interesgarria dena. Zeren denbora hartan, gure gazte denboran, kafea, kafea ez genuen Baigorrin erosten, Baztanetik ekartzen zaukuten. Zeren kafea, akeita… bazen halako tabu bat; akeita emazteek goxoki edaten zuten: “Akeita edanen dinau!” eta goxoki, ixilean, edatzen zen kafea, zen gauza bat tabu! Eta beraz kafea edan dute eta “Hunekin etzira etxera joanen, iluna da, ortzia da. Bihar goizean joanen zira, denbora guzia izanen duzu muga pasatzeko eta Baztan aldera joiateko. –Bai, bai, ni gogotik egonen naiz hemen!”

Tenorea etorri da, etzateko tenorea. Eta beraz anderea aldatu da eta hiruak eman dira ohearen ondoan belauniko eta otoitza egin…… eta andere gaztea eman da ohean… astian erran dut etxea nola egina zen luzetara, hola, eta delako Maxterrenean, hor, bazen sua, mahaina, jateko mahaina, eta han ohea; dena sala berean, erridau ttipi bat baizik etzen. Segitzen nauzue? Otoitzean ematen dira eta nnnnnn eta anderea ematen da murruari kontra, bere ondoan ematen da nagusi gaztea eta ohe hegian Kesus, hiruak ohe berean,

Lokartzen dira eta gau erditan, akeitaren eragina, nagusi gazteak sentitzen du behar bat (tripa hunkituz). Ohetik ateratzen da, gibelera begiratzen du: “Ja ja ja ez ditiat utziko bi gazte horiek ohean ni gabe!” Hartzen du kadira bat eta bien artean ezartzen du ohean, alde batetik emaztea eta bestaldetik gizona eta ateratzen da, badakizu lehenago zaku bat ezartzen zuten eta… Beraz behar zuena egiten zuen eta berritz sartzen zen, kadera kendu eta gure gizona etzaten da.

Goizeko lau orenetan. Haizearekin behitegiko atea banbaka: « Dinbi! Danba! » Eta gure nagusi gazteak atea etsi behar! Jeikitzen da, Kesus pasatzen du, eta bi gazteak ahanzten ditu, eta, bere soinekoa emaiten du, …., burutik beheiti emaiten du, ateratzen da atearen hestera eta, atera delarik neskak erraten dio Kesusi: “Balia zaite! Orai duzu denbora. Kanpoan da balia zaite orain, balia zaite, zure biziko xantza duzu!”

Kesus jeikitzen da eta… bixkotxaren jatera joaiten da.

Urriaren 15ean, astearte arratsaldez, zer ekitaldi pollita herriko eskolaren inguruan! “Marijane Minaberri” izendapena emana izan zaio eskolari, Suaia elkarteak eta Herriko Etxeak partzuergoan antolaturik.

Estreinaldi horren karietara, bazen jende multxo pollita bildua. Lehenik, bistan da, han bereko eta Urepeleko haurrak, berrogei bat orotara, beren erakasleekin: bi eskolak elkartuak dira, haur ttipienak Bankan direla eskolatuak, handienak Urepelen, eta hori imertsio edo murgiltze sisteman, erran nahi baita euskarari lehentasuna emanik.

Pentsa beraz ezin hobeki heldu zaiola herriko eskola horri Marijan Minaberri euskaltzale suharraren izena hartzea! Ondoan bazen jende ezagunik ere: lehen lehenik Marijanen familiakoak, Terexa 91 urteko ahizpa eta Isabelle iloba, hor ere Lucien Etxezaharreta (Maiatz),

Mizel Jorajuria eta Piarres Aintziart (Euskaltzaleen Biltzarra), Sagrario Aleman eta Andres Iñigo nafar euskaltzainak, Mixel Oçafrain Bankako auzapeza eta Mixel Ernaga Urepeleko auzapeza, Oskorri taldeko Natxo de Felipe kantaria, Laka bertsularia, Terexa Lekunberri (EKE), Elise Dilet (Ikas), Annick Trounday departamenduko kontseilaria, Aude Muller Hezkunde Nazionaleko ikuskaria, herritarrak ere hor, Mixel Urricariet, Frantxua Juanicotena eta beste.

 

Ramuntxo Çaldumbide herriko idazkariak kudeatu du ekitaldia. Lehenik haurrek biziki polliki kantatu dute “Bil, bil, bil” (Marijanen hitzak, Oskorrik musikatua), Natxo de Felipek gitarraz lagundurik, ondotik Natxok berak eman du hain ezagutua bilakatua den “Marijane kanta zan” kantua, hor aldiz haurrek lagundurik, Natxok hitz pollitez agurtzen zuela Marijane zena, “andere umila, andere emana, andere eskuzabala”. Lakak bere aldetik lau bertsu eder kantatu ditu (ikus beherago). Eta “Marijane Minaberri eskola” plaka agertu dute Antton Hariñordoki ‘Suaia’ elkarteko lehendakariak eta Anita Falxa erakasleak.

Gero lerrokatu dira Marijan zenari buruzko hitzaldi suharrak. Suaia elkartea izan da proiektu horren bultzatzailea eta elkartearen izenean Katixa Dolhare Çaldumbidek laudatu du Marijan “aitzindaria”. Mixel Oçafrain auzapezak “Marijan, zure lana, gogoeta eta izpiritu xorrotxa beti bizirik egon ditela herrian” du opatu. Mizel Jorajuriak, Euskaltzaleen Biltzarrak plazaratu berria duen “Marijan Minaberriren meategitik” liburu gustagarriaz du hitzegin.

Sagrario Aleman, Annick Trounday eta Aude Muller (euskararen ikasten hasia den inspektorea, erran daukunaz) ere suharki mintzatu zaizkigu, “Marijan omentzeko modu oso pollita, ezin aproposagoa” dela zioelarik Sagrariok. Azken hitza Terexa ahizpari: “Izigarri hunkia naiz, ez dut gauza onik baizik entzun, deneri milesker”. Hurrupaldi-janaldi batekin bururatu den elgarretaratze gozagarria.

P.J.

Bankako eskolak Marijan Minaberri izena (2019-X-15)

Doinua: Gure herriko ihiztarieri

Eskola gehienek badute berena
jakin behar dena
Bankak ez du hautatu izenik txarrena
Atalkinean sortu zen alabarena
herriko idazkari izan zenarena
euskara loreztatzen zabilanarena.

Marijanek bazuen luma urrezkoa
hau aitortzekoa
euskaltzaleek miresten dugun gisakoa
olerki ipuinetan nolako jokoa
euskara distiratsu bilakatzekoa
haurrek eta helduek erabiltzekoa.

On da haren izena hemen ikustea
hau denen ustea
haren ipuin zonbaitzu buruz ikastea
Marijan airosa zen, omorez betea
haren kantu pollitak gogoz abestea
hola, euskal gogoa ukaiten hastea.

Izen ta izanaren arteko lotura
ederra jostura
murgiltze eredua Bankara heldu da
haurrak euskal kulturan hezteko mentura
azkenean joan da gure arrangura
irabazle haundia baita orai haurra.

J.L. LAKA

Zarautz, itsas-bazterreko hiri xarmegarria

Zarautz, 23.000 biztanle, Orio eta Getaria artean kokatua den hiria da, Gipuzkoan, itsas-bazterrean. Autopista harturik, askotan ondotik pasatzen gira, gutitan gelditzen. Alta, bisita merezi duen hiria da. Hain zuzen, uda huntan Euskaltzaleen Biltzarrak kultur ateraldia antolatua zuen Zarautzera, hobeki ezagut dezagun. 34 lagunek dute gomitari ihardetsi, autobusez harat joanez. Horietarik ginen. Aitzineko urtetan bezala, Euskalerriaren

Adiskideen Elkarteko Gillermo Etxeberriak (Euskaltzaleen Biltzarreko kide ere da) zuen bisita antolatua. Sahetsean zaukala elkarte bereko Ander Letamendia tolosarra, ofizioz pilota munduko medikua, Zarautzen ere egoitza daukana.

Zarauzko Arte eta Historia Museoa

Autobusak Santa Maria la Real elizaren sahetsean utzi gaitu. Eliza horren ondoan aurkitzen da Arte eta Historia Museoa, XV. mendeko Zarauzko Dorrean. Eta museo hortako Ainhoa eta Goizane andere gazteek eginarazi daukute tokiko ondarearen bisita. Bai dorreak, bai elizak badauzkate hiriko aztarna zaharrak, bereziki IX. eta XV. mendeen arteko 269 gorpuzkirekin, eraikin horien azpian aurkituak izan zirenak. Bisitarien zangopetan, berin lodi batzuren azpian ikusgai dira. Orduko nekazari eta arrantzale zenbaitenak hain segur. Zinez ikustekoak! Elizak berak arkitektura gotikoa du, XV/XVI. mendeetan eraikia, aitzineko eliza xumeago baten hondakinen gainean, hau IX. mendekoa izan zitekeena, eta hunen azpian aurkituak izan dira ere Kristo aitzineko V. mendeko aztarnak. Zarautzen eta inguruetan, bizia aspaldikoa da!

Hirian barna

Hiri erdiak (Alde Zaharra) ere badauka zer ikus. Karrika nagusiak eraikin eder zenbaitez beztituak dira, jauregi, etxe-dorre, komentu… Musika plazaren erdian bada kiosko handi bat, urte guzian igandero hortik musika zabaltzen dela. Plaza xinaurritsua, Makatzaga jauregiarekin. Haratago, Portu jauregia, Herriko Etxe bilakatua, gaur EAJ alderdiak kudeatzen duena. Aitzina segituz, XV. mendeko Dorre Luzea, hunek ere behakoa zinez merezi duena. Eta hunen aitzinean den baratzetxoan, herriko seme bertsulari handiaren irudia, Inazio Eizmendi Basarrirena (1913-1999). Bertsulari kafira da Zarautz, gaurko Andoni Egaña dugula enblematikoena. 1536ko Narros jauregia ere arras berezia da, Zarauz-Ganboa notable familiak eraikia.

Hondartza sahetseko Malekoia ibilbidea 

        Hondartza sahetsean, Jose Luis Lasa (hemen erdian, bere obraz mintzo) zarauztar zizelkariaren “Surfari omenaldia” eskultura

Narros jauregitik abiatzen da Malekoia ibilbidea (1,5km), 3 kilometroko luzetasuna daukan hondartza guziz ederraren sahetsean. Malekoia ibilbidea zizelkari ospetsu zenbaiten eskulturez edertua da, Jorge Oteiza, Miguel Angel Lertxundi, Dora Salazar eta beste batzurenak. Hain zuzen, gutartean genuen Jose Luis Lasa zizelkaria, Zarauzko semea, eta hunek eraikitako “Surfari omenaldia” obra gure bisita baino zortzi egun lehenago estreinatua izan zen. Ez da erraitearik zer atseginez hartu ditugun haren hitzak, bere obraren erran-nahiak esplikatzerakoan!

Frantziskotarren liburutegia

Malekoia ibilbideko obrak ikusi ondoan, han berean dagon Karlos Aguiñano beasaindar sukaldari ospetsuaren jatetxean (hau Aiala jauregian kokatua da) dauku Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak pintxo-poteo atsegina eskaini, txakolinaz lagundutako moleta. Handik bi urratsetan, aldiz, Santa Barbara jatetxean bazkari nasaia dugu gozatu, jangela kantuz alegeratzen genuela, Ander Letamendiak txistu eta ttunttunez lagundurik, bertze bazkaltiar askoren txalopean.

Ez genuen, haatik, Zarautz utzi nahi Frantziskotarren komentuko liburutegiari behakorik eman gabe, publikoari ontsalaz idekia ez den liburutegi aberatsa. Bazkalondoan, Juan Mari Iturria frantziskotar fraileak bisitarazi dauku, fagore handia eginez. Frantziskotarren eraikin horrek hiru zati nagusi ditu, eliza, komentua eta ikastetxea. 1746an hasi zen hor sermoilarien formakuntza saila, euskaraz nagusiki, Zarautz baita aspaldi huntan euskarari handizki atxikia. Ondorioz, liburutegi aberatsa ere muntatu zen hor. Ez bada ere publikoari idekia, horgo liburu guziak digitalizatuak dira eta Euskaltzaindiaren sarean aurkigarri.

P.J.

Euskaltzaleen Biltzarra elkartearen biltzar nagusia iragan da maiatzaren 11n, larunbat goizez, Bankan, Olhaberri ondare zentroan.

Euskaltzaleen Biltzarreko Miren Amestoy, Beñat Soulé eta Mizel Jorajuria

Mizel Jorajuria elkarteburuak aipatu ditu iragan urteko harat-hunatak, eta berezikiago elkarteak argitaratu berri duen “Marijan Minaberriren meategitik” liburua. Obra oso pollita, Marijanen antzerki, ipuin, berstu eta olerki hautatuez osatua, hots antologia ezinago aproposa nornahirentzat.

Heldu den uztailean elkarteak Bilbo aldera prestatzen ari duen ateraldi kulturala ere aipatua izan da, euskaltzale guzieri idekia dena, egun gozagarria.

Beñat Soulé diruzainak bere aldetik diru konduen berri eman du. Diru gutirekin ari dela elkartea euskararen alde lanean, gutirekin baina gogo handiz.

Ondotik, Suaia elkartearekin partzuergoan, Marijan Minaberri, Banka Atalkieneko alaba (geroztik aurtikia izan den etxea) da ohoratu. Antton Hariñordoki Suaia elkarteko arduradunak ekitaldi hortaz bere atsegina adierazi du.

Mizel Jorajuriak, bere aldetik, muntatutako diaporama pollit baten bidez labur bildu dauku Marijanen biziko ibilbidea. Harrigarria da zenbat lan bazuen eginik Marijanek euskararen alorrean, egiazko aitzindari izan zela alor hortan.

Bai, merezi du Bankarren eta oro har Euskaldun guzien estimua. Eta hain zuzen Michel Urricariet hautetsiak berri guziz ona jakinarazi dauku: heldu den urrian herriko eskolari emanen zaio ‘Marijan Minaberri’ izena. Urrats goresgarria.

Bertsuak ere altxatu dira, Laka eta Mixel Xalbadorrenak, Marijanen laudoriozkoak.

Laka kantari, Xalbador adi.

Ekitaldiaren bukaeran, Euskaltzaleen Biltzarrak hiru emazte ohoratu ditu, lore azau bana eskainiz: Mirentxu Berho senpertar gaztea, hunek Marijan Minaberriren obren erreferentzia guzien bilketa lana eginik; Ojalvo anderea, Marijanen adiskide mina zena eta haren kaier manuskritoak eskutan dauzkana; eta Hélène Dolhare ezpeletarra, “Marijan Minaberriren meategitik” liburua marrazki zinez pollitez apaindu duena. Eskertuak izan dira beren ekarpenaz.

Ojalvo anderea ere eskertua izan da.

Hélène Dolhare marrazkilaria ohoratu da, Piarres Aintciarten eskutik.

Ekitalditik landa, multxo pollita bildu da Erreginaneko mahain onaren inguruan, giro ezinago hobean, bertsu eta kantu artean.

Mixel Xalbador eta Laka bertsulariekin, Erreginanean

Testua: Peio Jorajuria. Argazkiak: Peio Soulé eta Peio Jorajuria.