Uztailaren 22an, 48 lagun dira joan autobusez Baztanaldera, Euskaltzaleen Biltzarraren gonbidapenari ihardetsirik. Fernando Anbustegi (EH Bildu) Elizondoko auzapezak ongi etorri beroa egin die udaletxean, Batzar Nagusiko gela nasaian. Paretetan Baztango ibarreko armarriak eta Javier Ziga iruindar artistaren margolan airosak, eta gelaren bete 40 jartoki, Batzarraren bilkuretarako. Fernandok eta Iruritako Pello Iriarte historialariak esplikatu digute Baztango ibarraren funtzionamendu berezia.
Elizondo eta Bozateko argazkiak:
Baztango Batzar Nagusia
Amaiurtik Almandozera, 15 herri kokatzen dira Baztango eremuan. Elizondo da herri nagusia, 3.500 biztanlerekin. Auzapeza eta zinegotziak dauzka, lau urtetarik hautatuak. Beste herriek ere bakoitzak auzapeza eta zinegotziak dauzka, bi urtetarik hautatuak. Hauek haatik gauza arruntak kudeatzen dituzte. Zeren ibar osoko aferak, bereziki lurren erabilpenak (lurren %84ak ibarraren esku dira), Batzar Nagusiak ditu kudeatzen, Elizondoko auzapeza buru, beste auzapezak ere kide, bai eta ibarreko lau eskualde nagusietako ordezkariak eta mendi batzordetakoak. Eta badute zer egin. Bereziki garai honetan Lekarozko Aroztegiko proiektu mingarriarekin (hotel, golf eta 250 etxebizitza), oposiziokoak auzitara igorriak. Baztango Udala proiektu horren kontra da, mendi aldean den Erdizko meategi proiektuaren kontra ere den bezala. Nafar gobernuak baimenduak dituen egitasmoak, tokiko jendeen nahikariaren kontra. Korapilo gaitza!
Elizondoko karriketan
Pello Iriarte gidari, Elizondoko bi karrika ditugu bereziki begiztatu. Jaime Urrutia karrika: Arizkunenea kultur etxea (1740), arkupeak (denboran merkatu gunea), eta beste. Braulio Iriarte karrika: Antxitonea trinket-jatetxea, Mexikon aberastutako Braulio Iriarte okin eta garagardogilearen etxea, eta beste. Eta ere Elizondoko Santiago elizari behakoa, 1925ean eraikia, Foroetako Plazan zegoen eliza zaharra 1913ko uholde izigarriek andeaturik. Uholde horien goi marka seinalatua da hain zuzen Arizkuneneko paretan, 3 metro inguruko goratasunean.
Xabier Santxotena
Elizondoko Santxotena jatetxean, bazkari denboran kantuak dira alegeraki altxatu Mikel Erramuzpek gitarrarekin lagundurik. Xan Errotabeherek bere aldetik Bozateko Urtsua jauregiko harat-honatak dizkigu kontatu eta kantarazi (Urtsuako kanta). Bazkalondoan, Arizkunerako bidea dugu hartu, Bozate aldean dagoen Santxotena museo-parkea bisitatzeko, Juntxo gidari erne eta umoretsuarekin. Jorge Oteizaren dizipuluetarik den Xabier Santxotena agote ume eta artista handiaren zizelkadura harrigarrien ezagutza dugu egin, zurezkoak eta burdinezkoak nagusiki. Eta bideo baten bidez agoten historia zaigu komentatua izan, Bozate agoten auzoa izaki. Zinez gain gainetik merezi duen bisita.
Euskaltzaleen Biltzarrak ateraldi aberatsa zuen antolatua Iruñea aldera, uda betean. 50 bat lagunek gonbidapenari ihardetsirik, erditsuak Altzuza herrian dagoen Oteiza museoa nahi izan du bisitatu, bertze erdia aldiz mendi bideari da lotu, Arangureneko lurretan den Irulegi tontorreraino, arkeologoek aurkitua duten brontzezko esku famatuaren ohantzea hurbilagotik ezagutzeko.
Oteizaren altxorrak
Euskal Herritik askoz urrunago ere ezagunak dira Jorge Oteiza (1908 Orio – 2003 Donostia) zizelkariaren obra enblematikoak. 1975ean Altzuzan eraiki zuen bere egoitza. Eta hain zuzen, etxe horri loturik, han du Francisco Javier Saenz arkitektoak eraiki, planak Oteizak berak oraindik bizi zelarik eginik, bisitatu dugun Oteiza museoa, zizelkariaren kolekzio pertsonal osoa aterpetzen duena. Kasik 4.000 pieza, bakoitza molde berezi batez mintzo zaigula. Gutarik nornahirentzat, biziki zaila da haatik Oteiza bezalako artista baten obren behar den bezala ulertzea, norbait ez badugu ondoan komentario argien zabaltzaile. Gidari hori, Miarritzen bizi den Kepa Akixo Zigor aretxabaletar zizelkaria genuen eta molde paregabean gidatu gaitu, umorez eta barnatasunez. Funtsean, tokira heltzean berean, erakutsiz inguru hurbilean berrikitan sute batek erre kiskalduak utziak zituen bazterrak, hitz hauek atera dizkigu, irri handi batekin: “Oteiza hain da sakratua, non Jainkoak bere etxe zaharra beiratu dion!”
Aitzindaria
Eta museo barnean, obra andana bakoitzaren aitzinean hurrupatu ditugu Zigorren hitzak. “Oteizak asko teorizatu du eskulturari buruz. Kreazioak izan behar du ahal bezain xumea. Eta hain zuzen zailena da gauzak sinpleki egitea”. Gazte zelarik, Oteizak gauza konplikatuak egin nahi izan zituen, ohartu arte obra horiek arima zerbait falta zutela. Eta emeki emeki, “bere kreazioak mistikatik hartu zuen, artista misterioaren bila ibilirik”. Hala nola hutsaren irudikatzea, obrari aberastasun handia ematen diona. Edo itzala, obraren argitzailea. Oteizarentzat, obra bat ez da sekula abstrakzio hutsa, esperimentazioa baizik. Bide berriak urratu ditu, aski harrigarriak, Arantzazun eraiki zuen 14 apostoluen murru hura bezala, ohikoez aparteko bi apostolu horiek gu garela, nornahi beraz, seinalatu nahiz. Bai, museo guzia altxor bat da, barneko paretak arrosa kolorez eginik, iluntasunean obrak hobeki miresteko. Funtsean museoa bera obra erraldoi baten gisan egina da.
Irulegiko eskua
IRULEGI
Multzo bat Altzuzan geundenean, beste multzoak Irulegiko tontorreko bidea zuen hartua, Arangureneko lurretan, Ilundaingo herrixkatik oinez joanik. Kaskoan aurkitzen dira aspaldiko herrixka baten aztarnak eta Aranzadi elkarteko arkeologoek aztarna horietan aurkitutako esku apotropaiko famatua, bi mila urte baino gehiago erabilitako euskarazko hitzekin (Sorioneku…). Aranzadiko Irati arkeologo gazteak dizkie argitasun guziak eman.
IRULEGI
Mizel Jorajuria Euskaltzaleen Biltzarreko buruaren hitzak bildu ditugu: “Ederra eta aberatsa izan da Irulegi kaskorainoko ibilaldia. Toki zoragarria, Aranzadiko ikerlarien harrera bikaina, Irati izeneko gidaren azalpen aditu bezain sinpleak. Memento hunkigarria eskua nun aurkitu duten erakutsi duelarik: etxe handi baten atarrian. Emozioa piztu da ere ikasi dugularik nola aspaldiko bizitoki hori(Kristo aitzin XV. mende inguruan eraikia, defentsarako eta inguruko lurraldea kontrolatzeko, ordutik etengabe okupatua) abandonatu zuten erromatar armadaren eraso basa bat jasan ondoan. Hori gertatu zen segur aski Sertorioren gerlaren denboran (K. a. 82-72)”.
IRULEGI
Bai Altzuza, bai Irulegiko gainak, egiazko altxor leku ditugu, Euskal Herriko ondare paregabearen ohantze. Bisita merezi zuten (eta dute, ahalaz gidatua). Talde osoa berriz elkarretaraturik, denak atsegin handiz bildu ginen Iruñeko jatetxe batean, goizeko bisitaz batzuen eta bertzeen sentimenduak trukatuz.
Denek aipatzen-eta, ez geunden gu ere harainoko itzulia egin gabe. Joan den astean lagun batzuk –Euskaltzaleen Biltzarreko seikote bat– joan gatzaizkio bisitaz. Aitzineko aste eta hilabeteetan bertze ehunka lagun joan zitzaizkion bezala. Ilundain herrixkatik abiaturik oinez (autoeri debekatua baita gorago joaitea), eta Lakidain herrixkan gora orentsu bateko malda noiztenka aski patartsua iganik, hara heltzen girela inguruz inguru bista miresgarria duen kaskora. Bai, zer bista gain hartarik! Urrunera, alde batetik Auñamendi eta haren auzoko gailurrak ageri, bestetik Aralarko mendiak eta ere Erreniegako mendilerroa, Jakobe bideetako ibiltariek ongi ezagutzen dutena. Baina ez ginen baitezpada bistarentzat joanak kasko hortara. Bagenuen besterik ere ikusi nahian: duela guti aurkitua izan den brontzezko esku famatuaren sehaska, Irulegi tontor gainean, Nafarroan, Iruñetik dozena bat kilometrotan.
Han daude burdin aroko gazteluaren hondakinak, han ere lurpean orduko herrixkaren aztarnak, 2200 urte baino zaharragokoak. Arkeologoek, abiatuak dituzten miaketetan, aurkitu dute delako eskua, etxe bateko atean objektu apotropaiko gisa erabilia izan zitekeena, idazki baskonikoekin, hots gure aspaldiko arbasoen euskara izan zitekeenean. Zorte ona eta ongi-etorriaren eskua. Hunkigarri zitzaigun ordoki hortako arima bereziaz gozatzea. Euskararentzat dugun atxikimendu handia are indartsuago sendi genuela gu baitan.
Euskara da, alabaina, Euskal Herriaren zimendura, euskararik gabe ez baita Euskal Herririk. Baina mendeetako altxor hori nahi daukute behin betikoz suntsitu. Frantziako hezkunde ministerioak onartu berri du brebetako probak osoki euskaraz iragaitea. Borroka luze baten garaipena, agurtzekoa. Baina oro har garaipen ttipia, hainbertze baita oraindik irabazteko. Eta hizkuntzaren alorrean bezala, kultura, lurra, etxebizitza eta instituzioen alorretan ere, denak lotuak baitira, dena bat baita. Gero-eta erdaldun gehiago daukan lurralde huntan, dena behar dugu hortzez eta haginez zaindu.
Bazkaltzen edo indar berritzen Irulegi garaiturik!
“Apotropaiko” hitza erabili dut gorago. Ez uste izan jakintsu handi nahi dudala agertu hitz hori erabiltzean. Irulegiko gainetatik itzultzean, Iruñeko jatetxe batean dugu bazkaldu, eta gure taldeko batek du hitz hori mahai gainera bota, gure solasen menuan ezarriz. Beste mahaikideek ezagutzen ez genuen hitza. Denbora batez, ez hain aspaldi arte, Irulegiko eskuaren gisan, baziren objektu apotropaikoak (edo gerizatzaileak) etxe askotako ateetan, hala nola eguzki-loreak. Zorte onaren ikurrak. Gaur, haatik, ez baita gisa hortako objektu apotropaikoen ezartzea aski, gure altxor guzien begiratzeko! Gure erresistentziak du objektu apotropaikoaren betebeharra beteko.
Irulegin Piarres Aintziart gogoetatua.
Ibilaldi zoragarri horren ondotik huna idatzi duen testu ederra:
Behar genuela, guk ere,
Beste anitzek bezala,
Irulegi gailur famatu
Hura bisitatu,
Zorionez Sorioneku!
Anitzek uste dute
Euskaltzaleen Biltzarra,
Bazkaltzaleen Biltzarra dela.
Eta, usu, uste izatea, sinestea,
Kasik egia eta jakitate
Bilakatzen dira.
Baina egun hartan hasteko,
Indartsu eta gihartsu
Geuden gain haietan,
Sei ginen, Etiennette,
Gure president Mixel,
Beñat, Jean Claude, Peio eta ni.
Bi beribil, bi hirukote.
Hitzordua Arangurenen,
Iruñeatik ez urrun.
Aranguren beraz. Gure autoa bakarrik.
Jean Claude, mediku baten
Zehaztasun zientifikoarekin,
Bere smartphonean pianotatuz ari,
Denbora eta espazioa menperatzeko.
Ilundainen elkartu gara.
Autoak no man’s land batean utzi
Eta jo pista patartsuari,
Espazioa gainditu beharrez,
Eta menderen mendeetako
Denboraren mirakuluzko istantearen
Bila, Irulegiko eskuan.
Lakidain herrixka zeharkatua,
Eta patarra beti bereari.
Hona pankarta, eskuin aldeko
Xendra hertsira gomitatuz.
Orduan dira jazo
Euskaltzaleen Biltzarrak
Mende oso batean
Ezagutu ez dituen, egin ez dituzkeen
Gertakaria eta ikuskaria:
Gune prosaikoan
Une poetiko bat,
Kasik epikoa berdin.
« Poesia bat zen »
Erranen zuen gero Etiennetek.
Lohi, istil, lokatzean,
Bidexkaren lur lerrakorrean,
Dantza bat marraztua izan da.
Etiennette oinetako
Fluo arinekin etorria zigun,
Urrats bakoitz erortzekotan.
Orduan gure Mixel sherpak
( Geroztik » sherpa à grand chose »
Ezin erran beraz )
Kortesia hutsez,
Dantzari baten jestu
Segur eta elegante batez,
Eskua eman dio Etiennetti,
Eta biek, otarraren
Isilune hunkigarrian,
Oholtza arriskutsuan,
Inprobisazio hutsez
Halako bigarren kanope bat
Deseinatu dute.
Beñat, sesiturik, tente
Gelditu da, ez baitezpada
Hatsa hartu beharrez, baizik
Xalbador batek, edo Mattinek.
Ala Xanpunek?
Zer erranen zuketen gogoan.
Orduan gaitu Peioren hitzak iratzarri:
« Arribatuak gira. Gaztelua ageri da ».
Aztarnategia eskuin, gaztelua gain hartan.
Gure historia zaharrean murgildurik gaude,
Baskoiek gure ganat igorri
Oihartzun bat entzunez bezala.
Gazteluaren inguru osoan,
Baserri zabal bat, dena uhindura,
Han hemenka herri ttitta xuriak,
Beren izen poetikoekin,
Aranguren, Lakidain, Ilundain beraz
Eta ere Gongora, Idoate, Ustarroz.
Peiok ‘Gure hitza’ editorean
Aipatzen dituen Auñamendia, Aralar mendilerroa.
Eta Santiagorako erromesek ongi ezagutzen duten Erreniega,
Hantxe ageri den Iruñeatik hurbil.
Eta zeruan helikopteroak:
Betiko Baskoien zain?
Eta ere gu seien gainean
Saien maistatezko hegaldia.
Eta gu orain, apostolu apotropaikoak,
Jo ‘ El mercato’ ostatura,
Nafarroako hiriburuan.
Piarres Aintziart (2023ko apirilaren 12-ko E-Maila)
