Archives de catégorie : Ongi etorri

Irulegi

Apotropaikoa

Peio Jorajuria

Herria, 2023-03-30

Denek aipatzen-eta, ez geunden gu ere harainoko itzulia egin gabe. Joan den astean lagun batzuk –Euskaltzaleen Biltzarreko seikote bat– joan gatzaizkio bisitaz. Aitzineko aste eta hilabeteetan bertze ehunka lagun joan zitzaizkion bezala. Ilundain herrixkatik abiaturik oinez (autoeri debekatua baita gorago joaitea), eta Lakidain herrixkan gora orentsu bateko malda noiztenka aski patartsua iganik, hara heltzen girela inguruz inguru bista miresgarria duen kaskora. Bai, zer bista gain hartarik! Urrunera, alde batetik Auñamendi eta haren auzoko gailurrak ageri, bestetik Aralarko mendiak eta ere Erreniegako mendilerroa, Jakobe bideetako ibiltariek ongi ezagutzen dutena. Baina ez ginen baitezpada bistarentzat joanak kasko hortara. Bagenuen besterik ere ikusi nahian: duela guti aurkitua izan den brontzezko esku famatuaren sehaska, Irulegi tontor gainean, Nafarroan, Iruñetik dozena bat kilometrotan.

Han daude burdin aroko gazteluaren hondakinak, han ere lurpean orduko herrixkaren aztarnak, 2200 urte baino zaharragokoak. Arkeologoek, abiatuak dituzten miaketetan, aurkitu dute delako eskua, etxe bateko atean objektu apotropaiko gisa erabilia izan zitekeena, idazki baskonikoekin, hots gure aspaldiko arbasoen euskara izan zitekeenean. Zorte ona eta ongi-etorriaren eskua. Hunkigarri zitzaigun ordoki hortako arima bereziaz gozatzea. Euskararentzat dugun atxikimendu handia are indartsuago sendi genuela gu baitan.

Euskara da, alabaina, Euskal Herriaren zimendura, euskararik gabe ez baita Euskal Herririk. Baina mendeetako altxor hori nahi daukute behin betikoz suntsitu. Frantziako hezkunde ministerioak onartu berri du brebetako probak osoki euskaraz iragaitea. Borroka luze baten garaipena, agurtzekoa. Baina oro har garaipen ttipia, hainbertze baita oraindik irabazteko. Eta hizkuntzaren alorrean bezala, kultura, lurra, etxebizitza eta instituzioen alorretan ere, denak lotuak baitira, dena bat baita. Gero-eta erdaldun gehiago daukan lurralde huntan, dena behar dugu hortzez eta haginez zaindu.

Bazkaltzen edo indar berritzen Irulegi garaiturik!

“Apotropaiko” hitza erabili dut gorago. Ez uste izan jakintsu handi nahi dudala agertu hitz hori erabiltzean. Irulegiko gainetatik itzultzean, Iruñeko jatetxe batean dugu bazkaldu, eta gure taldeko batek du hitz hori mahai gainera bota, gure solasen menuan ezarriz. Beste mahaikideek ezagutzen ez genuen hitza. Denbora batez, ez hain aspaldi arte, Irulegiko eskuaren gisan, baziren objektu apotropaikoak (edo gerizatzaileak) etxe askotako ateetan, hala nola eguzki-loreak. Zorte onaren ikurrak. Gaur, haatik, ez baita gisa hortako objektu apotropaikoen ezartzea aski, gure altxor guzien begiratzeko! Gure erresistentziak du objektu apotropaikoaren betebeharra beteko.

Irulegin Piarres Aintziart gogoetatua.

Ibilaldi zoragarri horren ondotik huna idatzi duen testu ederra:

Behar genuela, guk ere,

Beste anitzek bezala,

Irulegi gailur famatu

Hura bisitatu,

Zorionez Sorioneku!

Anitzek uste dute

Euskaltzaleen Biltzarra,

Bazkaltzaleen Biltzarra dela.

Eta, usu, uste izatea, sinestea,

Kasik egia eta jakitate

Bilakatzen dira.

Baina egun hartan hasteko,

Indartsu eta gihartsu

Geuden gain haietan,

Sei ginen, Etiennette,

Gure president Mixel,

Beñat, Jean Claude, Peio eta ni.

Bi beribil, bi hirukote.

Hitzordua Arangurenen,

Iruñeatik ez urrun.

Aranguren beraz. Gure autoa bakarrik.

Jean Claude, mediku baten

Zehaztasun zientifikoarekin,

Bere smartphonean pianotatuz ari,

Denbora eta espazioa menperatzeko.

Ilundainen elkartu gara.

Autoak no man’s land batean utzi

Eta jo pista patartsuari,

Espazioa gainditu beharrez,

Eta menderen mendeetako

Denboraren mirakuluzko istantearen

Bila, Irulegiko eskuan.

Lakidain herrixka zeharkatua,

Eta patarra beti bereari.

Hona pankarta, eskuin aldeko

Xendra hertsira gomitatuz.

Orduan dira jazo

Euskaltzaleen Biltzarrak

Mende oso batean

Ezagutu ez dituen, egin ez dituzkeen

Gertakaria eta ikuskaria:

Gune prosaikoan

Une poetiko bat,

Kasik epikoa berdin.

« Poesia bat zen »

Erranen zuen gero Etiennetek.

Lohi, istil, lokatzean,

Bidexkaren lur lerrakorrean,

Dantza bat marraztua izan da.

Etiennette oinetako

Fluo arinekin etorria zigun,

Urrats bakoitz erortzekotan.

Orduan gure Mixel sherpak

( Geroztik  » sherpa à grand chose »

Ezin erran beraz )

Kortesia hutsez,

Dantzari baten jestu

 Segur eta elegante batez,

Eskua eman dio Etiennetti,

Eta biek, otarraren

Isilune hunkigarrian,

Oholtza arriskutsuan,

Inprobisazio hutsez

Halako bigarren kanope bat

Deseinatu dute.

Beñat, sesiturik, tente

Gelditu da, ez baitezpada

Hatsa hartu beharrez, baizik

Xalbador batek, edo Mattinek.

Ala Xanpunek?

Zer erranen zuketen gogoan.

Orduan gaitu Peioren hitzak iratzarri:

« Arribatuak gira. Gaztelua ageri da ».

Aztarnategia eskuin, gaztelua gain hartan.

Gure historia zaharrean murgildurik gaude,

Baskoiek  gure ganat igorri

Oihartzun bat entzunez bezala.

Gazteluaren inguru osoan,

Baserri zabal bat, dena uhindura,

Han hemenka herri ttitta xuriak,

Beren izen poetikoekin,

Aranguren, Lakidain, Ilundain beraz

Eta ere Gongora, Idoate, Ustarroz.

Peiok ‘Gure hitza’ editorean

Aipatzen dituen Auñamendia, Aralar mendilerroa.

Eta Santiagorako erromesek ongi ezagutzen duten Erreniega,

Hantxe ageri den Iruñeatik hurbil.

Eta zeruan helikopteroak:

Betiko Baskoien zain?

Eta ere  gu seien gainean

Saien maistatezko hegaldia.

Eta gu orain, apostolu  apotropaikoak,

Jo ‘ El mercato’ ostatura,

Nafarroako hiriburuan.


Piarres Aintziart (2023ko apirilaren 12-ko E-Maila)

Galartza III ostatuan

Zinez bazkari ona eskaini zuen Ladix Galartzak 30€tan.

Koxantonio oihanzaina, Galartza III eta Paulette E.

Ladix Galartza istorio baten kontatzen:

« Panpi Ladutxe hortxe duzu telefonoakin ! »

Joateko Azkainera beraikin jokatzera !

-Ez ez nik ez det jokatu behar, utzita nago ni

-Bai nerekin jokatu behar duzu !

Bere omenaldian Azkainen.

-Ez ez utzita nagola ni !

-Ez hikin jokatu behar diat, harek.

Azkenean konbentzittu

-Bai e? Etzen asko beharrik…

-Utzita nengoen.

Goizeko eguerdiko 12tan partida, frontoia beteta. 8 ta 7 galtzen ta

Txapelketa nagusiko bertze pilotari puntakoen kontra

8 ta 7 galtzen ta Pampik, zart! Gantxo bat sartu zun ta 8ña!

Bale (besoak altxatuz eta gurutzatuz, bukatua zelako keinua eginez)

Ni pozik !

8ña ta bale!

Hortan geldi.

-Zenbat txapela irabazi dituk? 2?

-Ta 5 galdu! 7 finala jokatu nian Retegiren kontra denak.

Harek jokatzen zian. Gauz bat zian harek….

… -On… dizuela

Retegi II – Galartza III
– Camblong I – Galartza III
Galartza III – Jorajuria I

Kantu frango eman zen plazer handiz. Haizeak ereman zituen Ireber aldera edo Aralar gainera. Bat salbatu dugu. Gillermorena:

Orixe-ren mezu ederra Gillermoren ahotik.

ZATOZKIDA, GOI-ARNAS.

EIZU NEREKIN LAN,

ERRI BATEN ARNASA.

MAMITU DEZADAN.

GEROAK ESAN BEZA:

ERRI BAT IZAN ZAN;

EDO-TA ATS EMAIOGUN.

ONTAN IRAUN DEZAN.

Euskaldunak Nikolas Ormaetxea, «Orixe»

Liburu beretik:

«Jondoni Mikel,

aiza ezazu illuna,

Jainko-begiak

ekar zaigun eguna;

arekin aituna,

arekin amuna,

pozez jauzi bitez

diteño osasuna.

Neska, mutil, ume,

senar emazte,

alor, mendi, zelai,

beor, arkazte,

pozaren zirrara

barnean bezate;

naigabe, nekeak,

zokora zaitezte».

Pestaburu / Prestamenak

(Nikolas Ormaetxea, «Orixe»
1988-1961)

Itzuli lehen orrira hemen klikatuz


Done Mikel Aralarkoa

Santutegiko kondaira:

Gillermok hain polliki kontatua

edo santutegi sartzean irudikatua:

Teodosio Nafarroako Goñi herrikoa zen.
Gizon ausarta eta leiala
Gerratik itzultzean, bide ertzean, gizon ilun eta gaizto batek,
gezur izugarria esan zion: « Zure andrea Konstantza ez zaizu fidel izan!  »
Orduan sutan jarrita, harrapalada bizian etxera bideratzen da.
Etxean, bere gelara itsututa sartzen da, eta ohean lotan dauden biak, ezpataz hiltzen ditu
Nolako nahigabea hartuko zuen, Konstantza ikusita eta ohartzean lo zeudenak bere aita eta ama zirela.
Neurrigabeko bihotz minarekin, bere erruaren barkamena lortzeko, erromes doa, Erromara. Han, Aita Santuak, barkamena eman ondoren, penitentzi berezi bat jartzen dio.
Kate bat gerrian loturik, higaduraz erori arte eraman beharko du. Hau penitentzi astuna!
Aralar mendian urteak eman zituen Teodosio gaixoak Jainkoaren errukia iritsi arte.
Aralarko leize zulo sakonetik, herensuge izugarria ateratzen da. Bere bizia galdua ikustean, lurrera erortzen da,
San Mikel, goiaingeruaren laguntza eskatuz: berehala herensuge hila dago eta bere kateak hautsita.
Eskerrak emateko eta Jainkoaren laguntza gogoratzeko Aralar mendian eliza eder bat eraikitzen da.
San Mikelen irudian, goiaingerua agertzen da, eta gurutzea dauka buru gainean. Gurutz barrenean, Jesusen gurutzearen erlikia zatitxo bat dago.
‐———————————

Bisita hurrunago segituz:

Teodosio Goñiren kateak buru gainean itzulikatuz sinetsi…
Kristok askatzen bazaituzte benetan aske izango zarete!

Jose Maria Satrustegiren iritzia:

Mendia zen […] sineste zaharretako katedral eta santutegia. Ez halere edozein mendi. Zerutik gertu zegoen mendi aukeratuak, Amaren sabelera doan bide antzera, kobazulo edo leizeren bat behar zuen goiko aita indarrak lurraren ama sabela ernaltzeko.

Horrela sortu zen mundu guztiko mendi santuen mitoa. Bizia ematen duen sugar edo suge harra. Herensugea alegia, udaberrian ikusten da garra dariola kanpora ateratzen, eta udazkenean itzultzen da berriro lurpean dagoen neguko gelara.

Herensugea, berez, biziaren aita da, baina, gero, bere umeen irensle bihurtzen da, ekaitz, tximista, lurrikara, uholde, lehorte eta ezbehar guztien figuran, eta gizonak hil egiten du.

Bide berean egurasten da Mari, lurraren emankortasunaren irudia. Mendi horien inguruan egiten ziren erlijio paganoen ospakizun nagusiak, eta Eliza indartzen joan zen eran mendietako kultua kristautzen ahalegindu zen.

Aralarko elizaren oinarrian erromaniko eta arabiar kutsuko aztarnak baino lehenagokoak aurkitu dira.


https://eu.wikipedia.org/wiki/Done_Mikel_Aralarkoaren_santutegia

———————————————————————————————–

Gillermo Etxeberria Ugalderen xehetasunak:

Nafarroa “eremuka” zatitua dago. Haietako bat da “Larraun”, gu gauden eremua, Leitzaldean. Bertan dago Aralarko San Migel, Baraibar… Lurralde honek pertsonaia ospetsu asko eman ditu. Horien artean pilotariak, Ladis Galartza eta bere semea, idazleak, Nikolas Ormaetxea, ORIXE…

Mapa eta sailkapena hemendik hartuak:

https://fr-academic.com/dic.nsf/frwiki/1046003

edo

https://eu.wikipedia.org/wiki/Zerrenda:Nafarroa_Garaiko_eskualdeak

———————————————————————————————————-

Gillermo Etxeberria Ugalde

Hemen idatzita dauden bertso, esaldi eta gainerakoak Orixe idazlearen liburuan agertzen dira, EUSKALDUNAK izenekoan. Ahozko literaturan, oso aberatsa da LARRAUN baila. Horietako batzuk agertzen dira hemen.

Nikolas Ormaetxea, «Orixe»-ren  Artazuriketa liburutik:
LECTIO EPISTOLAE LARRAUN’GO:

           Aldatz, ipurdi-latz.

           Etxarri, lepoa bete zintzarri.

           Lekunberri, zakur-erri.

           Uitzi, ez arto ta ez zitzi.

           Gorriti, ardoa darik begiti, ardan-zopa sudurreti, biba Gorriti!

           Azpirotz, elurra danean, aize otz; eguzkia danean bero, azpiroztarra beti ero.

           Lezeta, sardin-zarra erreta.

           Albisu, sasi-ardi betizu.

           Errazkin, deabru kazkin.

           Baraibar, laiñoa bar-bar.

           Iribes, geos eta bees.

           Alli, erre ta kiskailli.

           Mugiro, ez da an beti giro.

           Arruitz, gezur-itz.

           Astiz, ogi gutxi ta aur agitz.

           Odorritz;  ez esne ta ez oritz.

           Madotz,  ez saski ta ez agotz.

 ———————————————-

        LECTIO EPISTOLAE UITZI’KO:

        Zelatari, Txonkoeneko.

        Pitxera Moxkolo, Joanteneko.

        Mokordo polit, Buztineko.

        Alkia bai ta ipurdirik ez, Joandineko.

        Serbilleta zikin, Aizarreneko.

        Mauka txar, Garatxoneko.

        Krisaillu-mutur-zikin, Etxeberriko.

        Ankamei lokaio, purrustari soraio, Loiteteko.

        Dragon aundia, Txurdaneko.

        Oskilla tente, Baztarrikako.

        Artopil zabal, Errekaldeko.

        Izbeste, loiez gaztanbera, Apezeneko.

        Atorra lepo-zikin, Munoko.

        Gazura berde, Perutxeneko.

        Eztela-badela, Garazineko.

        Illargi-zabal, Marieneko.

        Tirrit, Etxetxikiko.

        Tarrat, Etxeaundiko.

        Zakurra bai ta ardirik ez, Legarreko.

        Zatazar, Mikeleneko.

        Asi ta pirris-purrust, Ubillosko.

        Ezkilla jotzaille burutxuri, Joaneteko.

        Labea bai ta ogirik ez, Goikoetxeko.

        Andre gona-gorri, Martipereneko.

        Andre gerri-eder, Otsanbelako.

________________________________________

Herriz herri nolakoak diren:

        «Mami-jaleak dira Errazkingoak.

        Zapata orpo-makurrak, Albisukoak.

        Gazurontzi zikiñak, Baraibarkoak.

        Sardiña-jantzaleak, Iribaskoak.

        Saskigille-kumeak dira Allikoak.

        Baba-txior-jaleak dira Aztizkoak.

        Beti enbotto dira Oderizkoak.

        Gona nabartxoakin or Madozkoak.

        Neskatxa beltxeranak or Mugirokoak.

        Oei dagozkienak or Arruitzkoak.

        Galtza-gorriak dira Aldazkoak.

        Gona petral-luzeak, Etxarrikoak.

        Neskatxa luzituak, Lekunberrikoak.

        Titi-aundiak dira Uitzikoak.

        Beti amorez daude Gorritikoak.

        Beti-alargun dira Azpirozkoak.

        Lezaetan dago kaxkail-erria.

        Antxen akabatzen da kanta guzia».

—————————————————————

Agertzen dira ere Euskaldunak liburu hortan Kantu ezagun batzu. Hala nola:

-Ardo gorri Naparra

-Ni hiltzen naizen egunean

Itzuli lehen orrira hemen klikatuz

Aralar 2021 Koxantoniorekin: Gipuzkoa-Nafarroaren mugan, 1286 metrotan.

Irudi honek alt atributua hutsik dauka; bere fitxategi izena Sans-titre-5-copie-1024x923.jpg da
Koxantonio oihanzainari adi adi.

Irudi honek alt atributua hutsik dauka; bere fitxategi izena Sans-titre-11-1024x534.jpg da

Koxantonioren xehetasunak gogoan behako bat mapari:
-Igaratza (Hil baratza? Barandiaranek).
-Kobre meategi emankorrak.
– 2003ko idortearen ondotik aurkitu iturburuak ur bilatzaile zahar bati esker.

Km13-tik 1286 metrotara. Oinez edo 4X4 ean.
Nafarroa eta Gipuzkoaren arteko mugan


Aizpurua autobusez hemendik beheiti. Honaino oinez edo 4X4ean.
Lehendakari ohia eta diruzaina… incognito!

Itzuli lehen orrira hemen klikatuz

Hiru maisu handiak

Hendaiako Abbadiako Jauna (Antoine d’Abbadie d’Arrast-euskaldunen aita delakoa) adinean han harat joana zelarik, adiskide batek galdatu zion nor izan zuen maisurik handiena.

Erantzun zion maisu ainitz ukan zituela, zerrenda luze baten egitea alferrezkoa zitzaiola. Bainan gehitu zuen :

“Halere  baditut hiru maisu nehoiz ahantzi ez ditutanak.

Lehena xakur bat zen. Bidean, Bidasoa ibai bazterretik oinez nindoan batez, nire aitzinetik xakur bat bazabilan, xakur erratua, alderraia, hain segur konpañia zenbaiten eske… Edan beharrez xakurra urera hurbildu zenean bat batean saingaka, beldurrak harturik, niri buruz tarrapatan itzuli zitzaidan. Etzen deus ibaian. Bere burua ikusi zukeen ur axalean, ustez eta beste xakur bat zen.

Baina hain zen egarri nun, beldurra gaindituz, berriz urera itzulirik, salto egin baitzuen, amorru biziz, etsaia garaitzeko. Bistan da ukaldian berean etsaia desagertu zitzaiola. Ulertu nuen xakurrarena. Zenbat aldiz ez ninduen beldurrak gibelerazi ? Irakatsi zautan guhauren beldurrak dauzkigula jendeak eta gauzak diren baino beldurgarriagoak egiten. Hor ikasi nuen bizian beldurraren gainetik menturatu behar nintzela…

Bigarrena basa-ihiztaria zen. Etiopian. Egun batez basamortuko mendietan, galdu nintzen, leher egina eta sukar tzar batek  ahuldua. Ke usain bat segituz, heldu nintzen artzain baten etxolara. Aterbetu ninduen eta bere ohantzea utzi zautan. Goizero bizpahiru orenez, etxola utzirik, ihizira joaten zen, jateko zerbaiten bila. Adar-tuta luze bat uzten zautan, zerbait gerta baledi deitzeko. Eguerdi irian itzultzen zen, eskuak hutsik. “Bihar goizean, Jainkoak nahi badu zerbait atxemanen dut.”  Biharamunean bezperan bezala itzultzen zen. Hamar-dozena bat egunez, etsitu gabe, errepika bera entzun nion “… Bihar Jainkoak nahi badu…” Ainitz aldiz artzainaz oroitu naiz, amor emaitekotan nindagolarik oroituz : « Bihar, Jainkoak nahi badu, berriz … »

Mutil koxkor batez oroitzen naiz ere. Ikusten nuen mutikoa goizero elizara joaten. Urruñan izan behar zen, untsa oroitzen banaiz. Elizan sartzean pizten zuen kandela. Familiako norbaitentzat otoitz gisa pizten zukeen. Halako batez hurbildu nintzaion trufa arraillant batekin, gogoa nahasi nahiz  :

  • Hihaurek piztu duk kandela ?
  • Bai, jauna, nihaurek.
  • Beraz erraiten ahal dautak nundik  hartu dukan argi hori ?
  • Zer ?
  • Erradak hire argi hori nundik jin zaukan !

Mutikoa irriz hasi zen. Ufako batez sua itzali eta galde egin zautan :

  • Jauna ! Argia joan da!  Erraiten ahal dautazu norat eskapatu  den?

Mokoa net hetsiz zautan. Nire lekuan ezarri ninduen! Ni,  jakintsuna, ustez eta hura baino gehiago nintzen.

Egia erraiteko, bizia bera izan zait maisu nagusien. Bizia den bezala. Bere ttipikeria eta handitasun guziekin.  Gertatu zaizkitan guziak,  onak eta txarrak, xantza bat bezala hartu ditut.  Unean unekoari ahal bezain ongi etorri ona eginez.”

Johanes Bordazahar

Ametsak

Baratze bat nahi deizüt egin

Amets segeretüenekilan…

Pier Paul Berçaitz

 Etxe gibelean, haritz handiaren azpian, sei urteko haurra ari da jostetan : « Belen belen, bee…» ezkurrak ardiak ditu. Bapatean entzuten du aitaren trakturra burrunban.  Haurra, zurezko trakturra eskuan, lurrean, alorraren iraultzen ari da. Horra bidea, enzilaia meta. … Gelditu eta hasi da ametsetan : « Ah aita banintz ! Trakturraren gainean munduko erregea ninteke ! Jaun ta jabe ! Nolako lanak, zein ongi eta laster eginak ! Azkarra eta errespetatua izanen naiz herrian…. ! »

Haurrak ez dakiena da etxea ere ari dela ametsetan, mendi hegian. « Nahiko nuke ehun solairuko   bizitegia izan. Zein maiteko nukeen ene burua ikustea hiri handi baten erdian zut eta zabal, igogailuekin, dena berina, kaskoan antena-haga oihana. Gauaz argiz dirdiran. … Ha !  Bizitegi dorre bat banintz etxe xoil galdu bat izaiteko orde ?

Hala hala, ibar zolan ; herrixka bera ari da ametsetan. « Iri handi bat banintz ?! Etorbide zabal eta luzeekin, hiper-merkatuekin. Bankuak, zinemak, areto handiak, kirol zelaiak, geltokiak, aireportuak, alde guzietan. Mota guzietako jendeak trumilka aferetan harat-hunat. Bizia pilpilean. Bazterrak hilak dira hemen.»

Herrixka aberri ttiki batean kokatua baita, hau  ere ametsetan dago: « Ah munduko hamabi estadu handienetarik banintz. Zabala, aberatsa, poderetsua, muga finkoekin. Armada handi batekin, herritarrak defendatzeko. Auzoko nazioak beldurrez atxikiko nituzke.»

Aberria bezala, gure planeta ere ari da ametsetan. « Iguzkia banintz ! Planetak ene inguruan itzuli mitzuli meneko nituzke. Denen indar, denen argi nintzateke ! »

Bainan ez haurrak, ez etxeak, ez herrixkak, ez aberriak, ez eta ere planetak uste ez dutena da : iguzkiak ere bere ametsa badaukala : « Lur planeta banintz mila kolorez jantzia, soinu eta usain ugarikoa ; mendi, itsaso, zelai, ibaiekin, hain desberdinak, hain aberatsak. Biziz gaindika, oi lur urdin maitagarria ! »

Estadu handia ere ari da ametsetan. « Ah  aberri ttipi bat banintz ? Armadarik gabe, zergarik gabe, legedi konplikaturik gabe, presondegirik gabe, zaintzeko mugarik gabe. Hots, buru hausterik gabe … »

Hiri handia, estadua bezala, gogoetetan dago. « Oxala ! Herrixka bat banintz ? Zer bakea ! Zer goxotasuna. Zer bizi lasaia. Auzoen harat hunat baketsuekin, haien solas  zuhur eztiekin… Xoriak eta arbolak ixkin guzietan, loreen eta animalien erdian…Eta zenbat grazia ttipi zoko moko guzietan ! »

Hiriko  ehun  solairuko bizitegia, burua lanoetan galdua arida bere baitan : « Nahiago nuke etxe ttikpi bat izan. Zer joia ! Mendi hegian irriz, leiho gorriekin, erridauak berinetan ; lore baratze batez inguratua, …. »

Aitak, trakturraren gainetik. haurra ikusi du haritz handiaren azpian josteta …  « Ah   haurra banintz, kezkarik gabe ; duda mudarik, zorrik gabe, konfiantza osoan… Gure haurrak balaki zenbat eta zenbat lan, kezka eta gataska behar den bizitzeko ! Jakin gabe gure lanak zerbait balio duenetz ere. »

Etxe gibelean sei urteko haurra ari da ezkurrekin ardika : « Belen, belen. Bee bee ! …  “Ah aita banintz ! Trakturraren gainean munduko erregea nintzateke ! Jaun ta jabe … »  Hola doaz ametsak eta asmoak gure munduan: itzuli-mitzuli. Zerri gosetiak ezkurra amets!

Haurtzaroko ainitz amets gogoan dauzkagu oraino. Bakoitzak bereak edo elgarrekin ditugunak, aberri oso batenak. Gehienak bete ez ditugunak, batzu ez beteko ere. Bainan amets guzietan baliosena, ederretan ederrena : haurrarena.  Ametsarekin geroaren eraikitzen hasia baita. Gu, gaurko bizikoak gira. Haurra jadanik biharko etxean bizi da. Eskuetan daukan ezkurra bezala :  hor baitago lo haritz handi ikaragarri baten ernamuina.

Johanes Bordazahar

Kesus eta bixkotxa.


… aise mendian zuen etxea… mahaxterka aritzen zen, ezkondua, ezkondu berria.

Badakizue gure Herrian badira behereko etxeak eta gaineko etxeak. Gaineko etxeak, edo bordak, badu pentze bat. Pentzean egiten zen belarra udan. Belarra egiten zen eta jendea hor egoten zen bizpahiru azindekin. Azindak denek badakizue zer diren… Mamilla eta Master hor dira ezkondu berriak.

Urrusko bestetan, hori Baigorrin da, egiazko istorioa dela erran dut, bazen Kesus, Baztangoa; bere mandoarekin etortzen zen bezperan, besta bezperan. Mandoaren gainean ekartzen zituen tabakoa, 43, Pastis, Patxaran. Etxez etxe pasatzen zen eta manatua zutenek ukaiten zuten beren eskaera.

Beraz, gure Kesus bere mandoarekin heldu zen eta azken etxea Maixterrenea, azken etxea, gainean eta gero muga, segitzen nauzue?…, eta etxeari hurbiltzean ikaragarriko ortzia ximixtak, ortzia, bum bum, harria… “Arri! Mandoa!” Gure Kesus harriaren azpian, eta hantxet Maixtriaeneko leihotik… leihoa idekitzen da eta andere gazteak egiten du: “Kesus! Fite! Sar zite fite! Sar zite fite!” Kesus, bere mandoarekin eta bere kargarekin, sartzen da behitegian.

Esplikatu behar dut… mendiko etxeak, badakizue nola eginak diren? Bada malda eta maldari kontra egiten da etxea. Erran nahi baita azpian bada behitegia eta gainean bizitegia, jendeena. Eta beraz gure mandoa, Kesusekin, sartzen da behitegian, eta Kesus zakuarekin ateratzen da eta sartzen da sukaldean.

Sukaldean sartzen delarik: usaina! Bixkotxa baten usaina. Mahain gainean badira bi bixkotxa. “Gâteau basque!” Zerendako dira? Zeren  biharamunean bestak dira. Herriko bestak dira. Guk beti bixkotxak egiten ditugu, holako bixkotxak, bestetako. “Fite fite bustia zira! Hor pausatu zure gauzak eta zato supazterrera berotzera eta idortzera”. Eta gure gizona, gure Kesus hurbiltzen da eta… zuek beharrik ez duzuela ezagutzen Kesus nola zen… eta hor egoiten da… Betiko usain hori eta…

.

“Afaldua zira? » Kesusek: « Bai afaldua niz. Bai!”. Etzen egia bainan nahi zituen bixkotx hek jastatu. Zeren mutil zaharra zen, emazterik etzuen, bereber bizi zen. “Bai afaldua, naiz bai, bai! Afaldua naiz, eztu balio desarrainatzea afaldua naiz; beraz bixkotxa janen dugu!” Nagusi gazteak, Maixterrek: “Ez! Bixkotxak beroak dira, labetik atera berriak, ez duzu janen, bixkotxak biharko dira. Bihar dira Urdoseko bestak eta. Bihar onak izanen dira, bainan egun ez! Ez!”

Kesus eta bertze biak supazterrean egon dira, kontu kontari.

Erran behar dut bertze gauza bat ahantzi dutena, bainan interesgarria dena. Zeren denbora hartan, gure gazte denboran, kafea, kafea ez genuen Baigorrin erosten, Baztanetik ekartzen zaukuten. Zeren kafea, akeita… bazen halako tabu bat; akeita emazteek goxoki edaten zuten: “Akeita edanen dinau!” eta goxoki, ixilean, edatzen zen kafea, zen gauza bat tabu! Eta beraz kafea edan dute eta “Hunekin etzira etxera joanen, iluna da, ortzia da. Bihar goizean joanen zira, denbora guzia izanen duzu muga pasatzeko eta Baztan aldera joiateko. –Bai, bai, ni gogotik egonen naiz hemen!”

Tenorea etorri da, etzateko tenorea. Eta beraz anderea aldatu da eta hiruak eman dira ohearen ondoan belauniko eta otoitza egin…… eta andere gaztea eman da ohean… astian erran dut etxea nola egina zen luzetara, hola, eta delako Maxterrenean, hor, bazen sua, mahaina, jateko mahaina, eta han ohea; dena sala berean, erridau ttipi bat baizik etzen. Segitzen nauzue? Otoitzean ematen dira eta nnnnnn eta anderea ematen da murruari kontra, bere ondoan ematen da nagusi gaztea eta ohe hegian Kesus, hiruak ohe berean,

Lokartzen dira eta gau erditan, akeitaren eragina, nagusi gazteak sentitzen du behar bat (tripa hunkituz). Ohetik ateratzen da, gibelera begiratzen du: “Ja ja ja ez ditiat utziko bi gazte horiek ohean ni gabe!” Hartzen du kadira bat eta bien artean ezartzen du ohean, alde batetik emaztea eta bestaldetik gizona eta ateratzen da, badakizu lehenago zaku bat ezartzen zuten eta… Beraz behar zuena egiten zuen eta berritz sartzen zen, kadera kendu eta gure gizona etzaten da.

Goizeko lau orenetan. Haizearekin behitegiko atea banbaka: « Dinbi! Danba! » Eta gure nagusi gazteak atea etsi behar! Jeikitzen da, Kesus pasatzen du, eta bi gazteak ahanzten ditu, eta, bere soinekoa emaiten du, …., burutik beheiti emaiten du, ateratzen da atearen hestera eta, atera delarik neskak erraten dio Kesusi: “Balia zaite! Orai duzu denbora. Kanpoan da balia zaite orain, balia zaite, zure biziko xantza duzu!”

Kesus jeikitzen da eta… bixkotxaren jatera joaiten da.

Marijane Minaberri eskola

Urriaren 15ean, astearte arratsaldez, zer ekitaldi pollita herriko eskolaren inguruan! “Marijane Minaberri” izendapena emana izan zaio eskolari, Suaia elkarteak eta Herriko Etxeak partzuergoan antolaturik.

Estreinaldi horren karietara, bazen jende multxo pollita bildua. Lehenik, bistan da, han bereko eta Urepeleko haurrak, berrogei bat orotara, beren erakasleekin: bi eskolak elkartuak dira, haur ttipienak Bankan direla eskolatuak, handienak Urepelen, eta hori imertsio edo murgiltze sisteman, erran nahi baita euskarari lehentasuna emanik.

Pentsa beraz ezin hobeki heldu zaiola herriko eskola horri Marijan Minaberri euskaltzale suharraren izena hartzea! Ondoan bazen jende ezagunik ere: lehen lehenik Marijanen familiakoak, Terexa 91 urteko ahizpa eta Isabelle iloba, hor ere Lucien Etxezaharreta (Maiatz),

Mizel Jorajuria eta Piarres Aintziart (Euskaltzaleen Biltzarra), Sagrario Aleman eta Andres Iñigo nafar euskaltzainak, Mixel Oçafrain Bankako auzapeza eta Mixel Ernaga Urepeleko auzapeza, Oskorri taldeko Natxo de Felipe kantaria, Laka bertsularia, Terexa Lekunberri (EKE), Elise Dilet (Ikas), Annick Trounday departamenduko kontseilaria, Aude Muller Hezkunde Nazionaleko ikuskaria, herritarrak ere hor, Mixel Urricariet, Frantxua Juanicotena eta beste.

 

Ramuntxo Çaldumbide herriko idazkariak kudeatu du ekitaldia. Lehenik haurrek biziki polliki kantatu dute “Bil, bil, bil” (Marijanen hitzak, Oskorrik musikatua), Natxo de Felipek gitarraz lagundurik, ondotik Natxok berak eman du hain ezagutua bilakatua den “Marijane kanta zan” kantua, hor aldiz haurrek lagundurik, Natxok hitz pollitez agurtzen zuela Marijane zena, “andere umila, andere emana, andere eskuzabala”. Lakak bere aldetik lau bertsu eder kantatu ditu (ikus beherago). Eta “Marijane Minaberri eskola” plaka agertu dute Antton Hariñordoki ‘Suaia’ elkarteko lehendakariak eta Anita Falxa erakasleak.

Gero lerrokatu dira Marijan zenari buruzko hitzaldi suharrak. Suaia elkartea izan da proiektu horren bultzatzailea eta elkartearen izenean Katixa Dolhare Çaldumbidek laudatu du Marijan “aitzindaria”. Mixel Oçafrain auzapezak “Marijan, zure lana, gogoeta eta izpiritu xorrotxa beti bizirik egon ditela herrian” du opatu. Mizel Jorajuriak, Euskaltzaleen Biltzarrak plazaratu berria duen “Marijan Minaberriren meategitik” liburu gustagarriaz du hitzegin.

Sagrario Aleman, Annick Trounday eta Aude Muller (euskararen ikasten hasia den inspektorea, erran daukunaz) ere suharki mintzatu zaizkigu, “Marijan omentzeko modu oso pollita, ezin aproposagoa” dela zioelarik Sagrariok. Azken hitza Terexa ahizpari: “Izigarri hunkia naiz, ez dut gauza onik baizik entzun, deneri milesker”. Hurrupaldi-janaldi batekin bururatu den elgarretaratze gozagarria.

P.J.

Bankako eskolak Marijan Minaberri izena (2019-X-15)

Doinua: Gure herriko ihiztarieri

Eskola gehienek badute berena
jakin behar dena
Bankak ez du hautatu izenik txarrena
Atalkinean sortu zen alabarena
herriko idazkari izan zenarena
euskara loreztatzen zabilanarena.

Marijanek bazuen luma urrezkoa
hau aitortzekoa
euskaltzaleek miresten dugun gisakoa
olerki ipuinetan nolako jokoa
euskara distiratsu bilakatzekoa
haurrek eta helduek erabiltzekoa.

On da haren izena hemen ikustea
hau denen ustea
haren ipuin zonbaitzu buruz ikastea
Marijan airosa zen, omorez betea
haren kantu pollitak gogoz abestea
hola, euskal gogoa ukaiten hastea.

Izen ta izanaren arteko lotura
ederra jostura
murgiltze eredua Bankara heldu da
haurrak euskal kulturan hezteko mentura
azkenean joan da gure arrangura
irabazle haundia baita orai haurra.

J.L. LAKA

19/07/17 ateraldi kulturala Zarautzera.


Zarautz, itsas-bazterreko hiri xarmegarria

Zarautz, 23.000 biztanle, Orio eta Getaria artean kokatua den hiria da, Gipuzkoan, itsas-bazterrean. Autopista harturik, askotan ondotik pasatzen gira, gutitan gelditzen. Alta, bisita merezi duen hiria da. Hain zuzen, uda huntan Euskaltzaleen Biltzarrak kultur ateraldia antolatua zuen Zarautzera, hobeki ezagut dezagun. 34 lagunek dute gomitari ihardetsi, autobusez harat joanez. Horietarik ginen. Aitzineko urtetan bezala, Euskalerriaren

Adiskideen Elkarteko Gillermo Etxeberriak (Euskaltzaleen Biltzarreko kide ere da) zuen bisita antolatua. Sahetsean zaukala elkarte bereko Ander Letamendia tolosarra, ofizioz pilota munduko medikua, Zarautzen ere egoitza daukana.

Zarauzko Arte eta Historia Museoa

Autobusak Santa Maria la Real elizaren sahetsean utzi gaitu. Eliza horren ondoan aurkitzen da Arte eta Historia Museoa, XV. mendeko Zarauzko Dorrean. Eta museo hortako Ainhoa eta Goizane andere gazteek eginarazi daukute tokiko ondarearen bisita. Bai dorreak, bai elizak badauzkate hiriko aztarna zaharrak, bereziki IX. eta XV. mendeen arteko 269 gorpuzkirekin, eraikin horien azpian aurkituak izan zirenak. Bisitarien zangopetan, berin lodi batzuren azpian ikusgai dira. Orduko nekazari eta arrantzale zenbaitenak hain segur. Zinez ikustekoak! Elizak berak arkitektura gotikoa du, XV/XVI. mendeetan eraikia, aitzineko eliza xumeago baten hondakinen gainean, hau IX. mendekoa izan zitekeena, eta hunen azpian aurkituak izan dira ere Kristo aitzineko V. mendeko aztarnak. Zarautzen eta inguruetan, bizia aspaldikoa da!

Hirian barna

Hiri erdiak (Alde Zaharra) ere badauka zer ikus. Karrika nagusiak eraikin eder zenbaitez beztituak dira, jauregi, etxe-dorre, komentu… Musika plazaren erdian bada kiosko handi bat, urte guzian igandero hortik musika zabaltzen dela. Plaza xinaurritsua, Makatzaga jauregiarekin. Haratago, Portu jauregia, Herriko Etxe bilakatua, gaur EAJ alderdiak kudeatzen duena. Aitzina segituz, XV. mendeko Dorre Luzea, hunek ere behakoa zinez merezi duena. Eta hunen aitzinean den baratzetxoan, herriko seme bertsulari handiaren irudia, Inazio Eizmendi Basarrirena (1913-1999). Bertsulari kafira da Zarautz, gaurko Andoni Egaña dugula enblematikoena. 1536ko Narros jauregia ere arras berezia da, Zarauz-Ganboa notable familiak eraikia.

Hondartza sahetseko Malekoia ibilbidea 

        Hondartza sahetsean, Jose Luis Lasa (hemen erdian, bere obraz mintzo) zarauztar zizelkariaren “Surfari omenaldia” eskultura

Narros jauregitik abiatzen da Malekoia ibilbidea (1,5km), 3 kilometroko luzetasuna daukan hondartza guziz ederraren sahetsean. Malekoia ibilbidea zizelkari ospetsu zenbaiten eskulturez edertua da, Jorge Oteiza, Miguel Angel Lertxundi, Dora Salazar eta beste batzurenak. Hain zuzen, gutartean genuen Jose Luis Lasa zizelkaria, Zarauzko semea, eta hunek eraikitako “Surfari omenaldia” obra gure bisita baino zortzi egun lehenago estreinatua izan zen. Ez da erraitearik zer atseginez hartu ditugun haren hitzak, bere obraren erran-nahiak esplikatzerakoan!

Frantziskotarren liburutegia

Malekoia ibilbideko obrak ikusi ondoan, han berean dagon Karlos Aguiñano beasaindar sukaldari ospetsuaren jatetxean (hau Aiala jauregian kokatua da) dauku Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak pintxo-poteo atsegina eskaini, txakolinaz lagundutako moleta. Handik bi urratsetan, aldiz, Santa Barbara jatetxean bazkari nasaia dugu gozatu, jangela kantuz alegeratzen genuela, Ander Letamendiak txistu eta ttunttunez lagundurik, bertze bazkaltiar askoren txalopean.

Ez genuen, haatik, Zarautz utzi nahi Frantziskotarren komentuko liburutegiari behakorik eman gabe, publikoari ontsalaz idekia ez den liburutegi aberatsa. Bazkalondoan, Juan Mari Iturria frantziskotar fraileak bisitarazi dauku, fagore handia eginez. Frantziskotarren eraikin horrek hiru zati nagusi ditu, eliza, komentua eta ikastetxea. 1746an hasi zen hor sermoilarien formakuntza saila, euskaraz nagusiki, Zarautz baita aspaldi huntan euskarari handizki atxikia. Ondorioz, liburutegi aberatsa ere muntatu zen hor. Ez bada ere publikoari idekia, horgo liburu guziak digitalizatuak dira eta Euskaltzaindiaren sarean aurkigarri.

P.J.