Archives de catégorie : Ongi etorri
Bilbon dabil Gabriel Aresti
Protégé : Serres 24
Oteiza museoa eta zorionaren eskua
Oteiza museoa eta zorionaren eskua
Euskaltzaleen Biltzarrak ateraldi aberatsa zuen antolatua Iruñea aldera, uda betean. 50 bat lagunek gonbidapenari ihardetsirik, erditsuak Altzuza herrian dagoen Oteiza museoa nahi izan du bisitatu, bertze erdia aldiz mendi bideari da lotu, Arangureneko lurretan den Irulegi tontorreraino, arkeologoek aurkitua duten brontzezko esku famatuaren ohantzea hurbilagotik ezagutzeko.
Oteizaren altxorrak
Euskal Herritik askoz urrunago ere ezagunak dira Jorge Oteiza (1908 Orio – 2003 Donostia) zizelkariaren obra enblematikoak. 1975ean Altzuzan eraiki zuen bere egoitza. Eta hain zuzen, etxe horri loturik, han du Francisco Javier Saenz arkitektoak eraiki, planak Oteizak berak oraindik bizi zelarik eginik, bisitatu dugun Oteiza museoa, zizelkariaren kolekzio pertsonal osoa aterpetzen duena. Kasik 4.000 pieza, bakoitza molde berezi batez mintzo zaigula. Gutarik nornahirentzat, biziki zaila da haatik Oteiza bezalako artista baten obren behar den bezala ulertzea, norbait ez badugu ondoan komentario argien zabaltzaile. Gidari hori, Miarritzen bizi den Kepa Akixo Zigor aretxabaletar zizelkaria genuen eta molde paregabean gidatu gaitu, umorez eta barnatasunez. Funtsean, tokira heltzean berean, erakutsiz inguru hurbilean berrikitan sute batek erre kiskalduak utziak zituen bazterrak, hitz hauek atera dizkigu, irri handi batekin: “Oteiza hain da sakratua, non Jainkoak bere etxe zaharra beiratu dion!”
Aitzindaria
Eta museo barnean, obra andana bakoitzaren aitzinean hurrupatu ditugu Zigorren hitzak. “Oteizak asko teorizatu du eskulturari buruz. Kreazioak izan behar du ahal bezain xumea. Eta hain zuzen zailena da gauzak sinpleki egitea”. Gazte zelarik, Oteizak gauza konplikatuak egin nahi izan zituen, ohartu arte obra horiek arima zerbait falta zutela. Eta emeki emeki, “bere kreazioak mistikatik hartu zuen, artista misterioaren bila ibilirik”. Hala nola hutsaren irudikatzea, obrari aberastasun handia ematen diona. Edo itzala, obraren argitzailea. Oteizarentzat, obra bat ez da sekula abstrakzio hutsa, esperimentazioa baizik. Bide berriak urratu ditu, aski harrigarriak, Arantzazun eraiki zuen 14 apostoluen murru hura bezala, ohikoez aparteko bi apostolu horiek gu garela, nornahi beraz, seinalatu nahiz. Bai, museo guzia altxor bat da, barneko paretak arrosa kolorez eginik, iluntasunean obrak hobeki miresteko. Funtsean museoa bera obra erraldoi baten gisan egina da.
Irulegiko eskua
Multzo bat Altzuzan geundenean, beste multzoak Irulegiko tontorreko bidea zuen hartua, Arangureneko lurretan, Ilundaingo herrixkatik oinez joanik. Kaskoan aurkitzen dira aspaldiko herrixka baten aztarnak eta Aranzadi elkarteko arkeologoek aztarna horietan aurkitutako esku apotropaiko famatua, bi mila urte baino gehiago erabilitako euskarazko hitzekin (Sorioneku…). Aranzadiko Irati arkeologo gazteak dizkie argitasun guziak eman.
Mizel Jorajuria Euskaltzaleen Biltzarreko buruaren hitzak bildu ditugu: “Ederra eta aberatsa izan da Irulegi kaskorainoko ibilaldia. Toki zoragarria, Aranzadiko ikerlarien harrera bikaina, Irati izeneko gidaren azalpen aditu bezain sinpleak. Memento hunkigarria eskua nun aurkitu duten erakutsi duelarik: etxe handi baten atarrian. Emozioa piztu da ere ikasi dugularik nola aspaldiko bizitoki hori(Kristo aitzin XV. mende inguruan eraikia, defentsarako eta inguruko lurraldea kontrolatzeko, ordutik etengabe okupatua) abandonatu zuten erromatar armadaren eraso basa bat jasan ondoan. Hori gertatu zen segur aski Sertorioren gerlaren denboran (K. a. 82-72)”.
Bai Altzuza, bai Irulegiko gainak, egiazko altxor leku ditugu, Euskal Herriko ondare paregabearen ohantze. Bisita merezi zuten (eta dute, ahalaz gidatua). Talde osoa berriz elkarretaraturik, denak atsegin handiz bildu ginen Iruñeko jatetxe batean, goizeko bisitaz batzuen eta bertzeen sentimenduak trukatuz.
P.J.
Irulegi
Apotropaikoa
Peio Jorajuria
Herria, 2023-03-30
Denek aipatzen-eta, ez geunden gu ere harainoko itzulia egin gabe. Joan den astean lagun batzuk –Euskaltzaleen Biltzarreko seikote bat– joan gatzaizkio bisitaz. Aitzineko aste eta hilabeteetan bertze ehunka lagun joan zitzaizkion bezala. Ilundain herrixkatik abiaturik oinez (autoeri debekatua baita gorago joaitea), eta Lakidain herrixkan gora orentsu bateko malda noiztenka aski patartsua iganik, hara heltzen girela inguruz inguru bista miresgarria duen kaskora. Bai, zer bista gain hartarik! Urrunera, alde batetik Auñamendi eta haren auzoko gailurrak ageri, bestetik Aralarko mendiak eta ere Erreniegako mendilerroa, Jakobe bideetako ibiltariek ongi ezagutzen dutena. Baina ez ginen baitezpada bistarentzat joanak kasko hortara. Bagenuen besterik ere ikusi nahian: duela guti aurkitua izan den brontzezko esku famatuaren sehaska, Irulegi tontor gainean, Nafarroan, Iruñetik dozena bat kilometrotan.
Han daude burdin aroko gazteluaren hondakinak, han ere lurpean orduko herrixkaren aztarnak, 2200 urte baino zaharragokoak. Arkeologoek, abiatuak dituzten miaketetan, aurkitu dute delako eskua, etxe bateko atean objektu apotropaiko gisa erabilia izan zitekeena, idazki baskonikoekin, hots gure aspaldiko arbasoen euskara izan zitekeenean. Zorte ona eta ongi-etorriaren eskua. Hunkigarri zitzaigun ordoki hortako arima bereziaz gozatzea. Euskararentzat dugun atxikimendu handia are indartsuago sendi genuela gu baitan.
Euskara da, alabaina, Euskal Herriaren zimendura, euskararik gabe ez baita Euskal Herririk. Baina mendeetako altxor hori nahi daukute behin betikoz suntsitu. Frantziako hezkunde ministerioak onartu berri du brebetako probak osoki euskaraz iragaitea. Borroka luze baten garaipena, agurtzekoa. Baina oro har garaipen ttipia, hainbertze baita oraindik irabazteko. Eta hizkuntzaren alorrean bezala, kultura, lurra, etxebizitza eta instituzioen alorretan ere, denak lotuak baitira, dena bat baita. Gero-eta erdaldun gehiago daukan lurralde huntan, dena behar dugu hortzez eta haginez zaindu.
“Apotropaiko” hitza erabili dut gorago. Ez uste izan jakintsu handi nahi dudala agertu hitz hori erabiltzean. Irulegiko gainetatik itzultzean, Iruñeko jatetxe batean dugu bazkaldu, eta gure taldeko batek du hitz hori mahai gainera bota, gure solasen menuan ezarriz. Beste mahaikideek ezagutzen ez genuen hitza. Denbora batez, ez hain aspaldi arte, Irulegiko eskuaren gisan, baziren objektu apotropaikoak (edo gerizatzaileak) etxe askotako ateetan, hala nola eguzki-loreak. Zorte onaren ikurrak. Gaur, haatik, ez baita gisa hortako objektu apotropaikoen ezartzea aski, gure altxor guzien begiratzeko! Gure erresistentziak du objektu apotropaikoaren betebeharra beteko.
Ibilaldi zoragarri horren ondotik huna idatzi duen testu ederra:
Behar genuela, guk ere,
Beste anitzek bezala,
Irulegi gailur famatu
Hura bisitatu,
Zorionez Sorioneku!
Anitzek uste dute
Euskaltzaleen Biltzarra,
Bazkaltzaleen Biltzarra dela.
Eta, usu, uste izatea, sinestea,
Kasik egia eta jakitate
Bilakatzen dira.
Baina egun hartan hasteko,
Indartsu eta gihartsu
Geuden gain haietan,
Sei ginen, Etiennette,
Gure president Mixel,
Beñat, Jean Claude, Peio eta ni.
Bi beribil, bi hirukote.
Hitzordua Arangurenen,
Iruñeatik ez urrun.
Aranguren beraz. Gure autoa bakarrik.
Jean Claude, mediku baten
Zehaztasun zientifikoarekin,
Bere smartphonean pianotatuz ari,
Denbora eta espazioa menperatzeko.
Ilundainen elkartu gara.
Autoak no man’s land batean utzi
Eta jo pista patartsuari,
Espazioa gainditu beharrez,
Eta menderen mendeetako
Denboraren mirakuluzko istantearen
Bila, Irulegiko eskuan.
Lakidain herrixka zeharkatua,
Eta patarra beti bereari.
Hona pankarta, eskuin aldeko
Xendra hertsira gomitatuz.
Orduan dira jazo
Euskaltzaleen Biltzarrak
Mende oso batean
Ezagutu ez dituen, egin ez dituzkeen
Gertakaria eta ikuskaria:
Gune prosaikoan
Une poetiko bat,
Kasik epikoa berdin.
« Poesia bat zen »
Erranen zuen gero Etiennetek.
Lohi, istil, lokatzean,
Bidexkaren lur lerrakorrean,
Dantza bat marraztua izan da.
Etiennette oinetako
Fluo arinekin etorria zigun,
Urrats bakoitz erortzekotan.
Orduan gure Mixel sherpak
( Geroztik » sherpa à grand chose »
Ezin erran beraz )
Kortesia hutsez,
Dantzari baten jestu
Segur eta elegante batez,
Eskua eman dio Etiennetti,
Eta biek, otarraren
Isilune hunkigarrian,
Oholtza arriskutsuan,
Inprobisazio hutsez
Halako bigarren kanope bat
Deseinatu dute.
Beñat, sesiturik, tente
Gelditu da, ez baitezpada
Hatsa hartu beharrez, baizik
Xalbador batek, edo Mattinek.
Ala Xanpunek?
Zer erranen zuketen gogoan.
Orduan gaitu Peioren hitzak iratzarri:
« Arribatuak gira. Gaztelua ageri da ».
Aztarnategia eskuin, gaztelua gain hartan.
Gure historia zaharrean murgildurik gaude,
Baskoiek gure ganat igorri
Oihartzun bat entzunez bezala.
Gazteluaren inguru osoan,
Baserri zabal bat, dena uhindura,
Han hemenka herri ttitta xuriak,
Beren izen poetikoekin,
Aranguren, Lakidain, Ilundain beraz
Eta ere Gongora, Idoate, Ustarroz.
Peiok ‘Gure hitza’ editorean
Aipatzen dituen Auñamendia, Aralar mendilerroa.
Eta Santiagorako erromesek ongi ezagutzen duten Erreniega,
Hantxe ageri den Iruñeatik hurbil.
Eta zeruan helikopteroak:
Betiko Baskoien zain?
Eta ere gu seien gainean
Saien maistatezko hegaldia.
Eta gu orain, apostolu apotropaikoak,
Jo ‘ El mercato’ ostatura,
Nafarroako hiriburuan.
Piarres Aintziart (2023ko apirilaren 12-ko E-Maila)
Protégé : Ketariatik mundura
Galartza III ostatuan
Zinez bazkari ona eskaini zuen Ladix Galartzak 30€tan.
Ladix Galartza istorio baten kontatzen:
« Panpi Ladutxe hortxe duzu telefonoakin ! »
Joateko Azkainera beraikin jokatzera !
-Ez ez nik ez det jokatu behar, utzita nago ni
-Bai nerekin jokatu behar duzu !
Bere omenaldian Azkainen.
-Ez ez utzita nagola ni !
-Ez hikin jokatu behar diat, harek.
Azkenean konbentzittu
-Bai e? Etzen asko beharrik…
-Utzita nengoen.
Goizeko eguerdiko 12tan partida, frontoia beteta. 8 ta 7 galtzen ta
Txapelketa nagusiko bertze pilotari puntakoen kontra
8 ta 7 galtzen ta Pampik, zart! Gantxo bat sartu zun ta 8ña!
Bale (besoak altxatuz eta gurutzatuz, bukatua zelako keinua eginez)
Ni pozik !
8ña ta bale!
Hortan geldi.
-Zenbat txapela irabazi dituk? 2?
-Ta 5 galdu! 7 finala jokatu nian Retegiren kontra denak.
Harek jokatzen zian. Gauz bat zian harek….
… -On… dizuela
Kantu frango eman zen plazer handiz. Haizeak ereman zituen Ireber aldera edo Aralar gainera. Bat salbatu dugu. Gillermorena:
Orixe-ren mezu ederra Gillermoren ahotik.
ZATOZKIDA, GOI-ARNAS.
EIZU NEREKIN LAN,
ERRI BATEN ARNASA.
MAMITU DEZADAN.
GEROAK ESAN BEZA:
ERRI BAT IZAN ZAN;
EDO-TA ATS EMAIOGUN.
ONTAN IRAUN DEZAN.
Euskaldunak Nikolas Ormaetxea, «Orixe»
Liburu beretik:
«Jondoni Mikel,
aiza ezazu illuna,
Jainko-begiak
ekar zaigun eguna;
arekin aituna,
arekin amuna,
pozez jauzi bitez
diteño osasuna.
Neska, mutil, ume,
senar emazte,
alor, mendi, zelai,
beor, arkazte,
pozaren zirrara
barnean bezate;
naigabe, nekeak,
zokora zaitezte».
Pestaburu / Prestamenak
(Nikolas Ormaetxea, «Orixe»
1988-1961)
Itzuli lehen orrira hemen klikatuz
Done Mikel Aralarkoa
Santutegiko kondaira:
Gillermok hain polliki kontatua
edo santutegi sartzean irudikatua:
Gizon ausarta eta leiala
gezur izugarria esan zion: « Zure andrea Konstantza ez zaizu fidel izan! »
‐———————————
Bisita hurrunago segituz:
Jose Maria Satrustegiren iritzia:
Mendia zen […] sineste zaharretako katedral eta santutegia. Ez halere edozein mendi. Zerutik gertu zegoen mendi aukeratuak, Amaren sabelera doan bide antzera, kobazulo edo leizeren bat behar zuen goiko aita indarrak lurraren ama sabela ernaltzeko.
Horrela sortu zen mundu guztiko mendi santuen mitoa. Bizia ematen duen sugar edo suge harra. Herensugea alegia, udaberrian ikusten da garra dariola kanpora ateratzen, eta udazkenean itzultzen da berriro lurpean dagoen neguko gelara.
Herensugea, berez, biziaren aita da, baina, gero, bere umeen irensle bihurtzen da, ekaitz, tximista, lurrikara, uholde, lehorte eta ezbehar guztien figuran, eta gizonak hil egiten du.
Bide berean egurasten da Mari, lurraren emankortasunaren irudia. Mendi horien inguruan egiten ziren erlijio paganoen ospakizun nagusiak, eta Eliza indartzen joan zen eran mendietako kultua kristautzen ahalegindu zen.
Aralarko elizaren oinarrian erromaniko eta arabiar kutsuko aztarnak baino lehenagokoak aurkitu dira.
https://eu.wikipedia.org/wiki/Done_Mikel_Aralarkoaren_santutegia
———————————————————————————————–
Gillermo Etxeberria Ugalderen xehetasunak:
Nafarroa “eremuka” zatitua dago. Haietako bat da “Larraun”, gu gauden eremua, Leitzaldean. Bertan dago Aralarko San Migel, Baraibar… Lurralde honek pertsonaia ospetsu asko eman ditu. Horien artean pilotariak, Ladis Galartza eta bere semea, idazleak, Nikolas Ormaetxea, ORIXE…
Mapa eta sailkapena hemendik hartuak:
edo
———————————————————————————————————-
Hemen idatzita dauden bertso, esaldi eta gainerakoak Orixe idazlearen liburuan agertzen dira, EUSKALDUNAK izenekoan. Ahozko literaturan, oso aberatsa da LARRAUN baila. Horietako batzuk agertzen dira hemen.
Nikolas Ormaetxea, «Orixe»-ren Artazuriketa liburutik:
LECTIO EPISTOLAE LARRAUN’GO:
Aldatz, ipurdi-latz.
Etxarri, lepoa bete zintzarri.
Lekunberri, zakur-erri.
Uitzi, ez arto ta ez zitzi.
Gorriti, ardoa darik begiti, ardan-zopa sudurreti, biba Gorriti!
Azpirotz, elurra danean, aize otz; eguzkia danean bero, azpiroztarra beti ero.
Lezeta, sardin-zarra erreta.
Albisu, sasi-ardi betizu.
Errazkin, deabru kazkin.
Baraibar, laiñoa bar-bar.
Iribes, geos eta bees.
Alli, erre ta kiskailli.
Mugiro, ez da an beti giro.
Arruitz, gezur-itz.
Astiz, ogi gutxi ta aur agitz.
Odorritz; ez esne ta ez oritz.
Madotz, ez saski ta ez agotz.
———————————————-
LECTIO EPISTOLAE UITZI’KO:
Zelatari, Txonkoeneko.
Pitxera Moxkolo, Joanteneko.
Mokordo polit, Buztineko.
Alkia bai ta ipurdirik ez, Joandineko.
Serbilleta zikin, Aizarreneko.
Mauka txar, Garatxoneko.
Krisaillu-mutur-zikin, Etxeberriko.
Ankamei lokaio, purrustari soraio, Loiteteko.
Dragon aundia, Txurdaneko.
Oskilla tente, Baztarrikako.
Artopil zabal, Errekaldeko.
Izbeste, loiez gaztanbera, Apezeneko.
Atorra lepo-zikin, Munoko.
Gazura berde, Perutxeneko.
Eztela-badela, Garazineko.
Illargi-zabal, Marieneko.
Tirrit, Etxetxikiko.
Tarrat, Etxeaundiko.
Zakurra bai ta ardirik ez, Legarreko.
Zatazar, Mikeleneko.
Asi ta pirris-purrust, Ubillosko.
Ezkilla jotzaille burutxuri, Joaneteko.
Labea bai ta ogirik ez, Goikoetxeko.
Andre gona-gorri, Martipereneko.
Andre gerri-eder, Otsanbelako.
________________________________________
Herriz herri nolakoak diren:
«Mami-jaleak dira Errazkingoak.
Zapata orpo-makurrak, Albisukoak.
Gazurontzi zikiñak, Baraibarkoak.
Sardiña-jantzaleak, Iribaskoak.
Saskigille-kumeak dira Allikoak.
Baba-txior-jaleak dira Aztizkoak.
Beti enbotto dira Oderizkoak.
Gona nabartxoakin or Madozkoak.
Neskatxa beltxeranak or Mugirokoak.
Oei dagozkienak or Arruitzkoak.
Galtza-gorriak dira Aldazkoak.
Gona petral-luzeak, Etxarrikoak.
Neskatxa luzituak, Lekunberrikoak.
Titi-aundiak dira Uitzikoak.
Beti amorez daude Gorritikoak.
Beti-alargun dira Azpirozkoak.
Lezaetan dago kaxkail-erria.
Antxen akabatzen da kanta guzia».
—————————————————————
Agertzen dira ere Euskaldunak liburu hortan Kantu ezagun batzu. Hala nola:
-Ardo gorri Naparra
-Ni hiltzen naizen egunean
Aralar 2021 Koxantoniorekin: Gipuzkoa-Nafarroaren mugan, 1286 metrotan.
Koxantonioren xehetasunak gogoan behako bat mapari:
-Igaratza (Hil baratza? Barandiaranek).
-Kobre meategi emankorrak.
– 2003ko idortearen ondotik aurkitu iturburuak ur bilatzaile zahar bati esker.
Km13-tik 1286 metrotara. Oinez edo 4X4 ean.
Nafarroa eta Gipuzkoaren arteko mugan
Hiru maisu handiak
Hendaiako Abbadiako Jauna (Antoine d’Abbadie d’Arrast-euskaldunen aita delakoa) adinean han harat joana zelarik, adiskide batek galdatu zion nor izan zuen maisurik handiena.
Erantzun zion maisu ainitz ukan zituela, zerrenda luze baten egitea alferrezkoa zitzaiola. Bainan gehitu zuen :
“Halere baditut hiru maisu nehoiz ahantzi ez ditutanak.
Lehena xakur bat zen. Bidean, Bidasoa ibai bazterretik oinez nindoan batez, nire aitzinetik xakur bat bazabilan, xakur erratua, alderraia, hain segur konpañia zenbaiten eske… Edan beharrez xakurra urera hurbildu zenean bat batean saingaka, beldurrak harturik, niri buruz tarrapatan itzuli zitzaidan. Etzen deus ibaian. Bere burua ikusi zukeen ur axalean, ustez eta beste xakur bat zen.
Baina hain zen egarri nun, beldurra gaindituz, berriz urera itzulirik, salto egin baitzuen, amorru biziz, etsaia garaitzeko. Bistan da ukaldian berean etsaia desagertu zitzaiola. Ulertu nuen xakurrarena. Zenbat aldiz ez ninduen beldurrak gibelerazi ? Irakatsi zautan guhauren beldurrak dauzkigula jendeak eta gauzak diren baino beldurgarriagoak egiten. Hor ikasi nuen bizian beldurraren gainetik menturatu behar nintzela…
Bigarrena basa-ihiztaria zen. Etiopian. Egun batez basamortuko mendietan, galdu nintzen, leher egina eta sukar tzar batek ahuldua. Ke usain bat segituz, heldu nintzen artzain baten etxolara. Aterbetu ninduen eta bere ohantzea utzi zautan. Goizero bizpahiru orenez, etxola utzirik, ihizira joaten zen, jateko zerbaiten bila. Adar-tuta luze bat uzten zautan, zerbait gerta baledi deitzeko. Eguerdi irian itzultzen zen, eskuak hutsik. “Bihar goizean, Jainkoak nahi badu zerbait atxemanen dut.” Biharamunean bezperan bezala itzultzen zen. Hamar-dozena bat egunez, etsitu gabe, errepika bera entzun nion “… Bihar Jainkoak nahi badu…” Ainitz aldiz artzainaz oroitu naiz, amor emaitekotan nindagolarik oroituz : « Bihar, Jainkoak nahi badu, berriz … »
Mutil koxkor batez oroitzen naiz ere. Ikusten nuen mutikoa goizero elizara joaten. Urruñan izan behar zen, untsa oroitzen banaiz. Elizan sartzean pizten zuen kandela. Familiako norbaitentzat otoitz gisa pizten zukeen. Halako batez hurbildu nintzaion trufa arraillant batekin, gogoa nahasi nahiz :
- Hihaurek piztu duk kandela ?
- Bai, jauna, nihaurek.
- Beraz erraiten ahal dautak nundik hartu dukan argi hori ?
- Zer ?
- Erradak hire argi hori nundik jin zaukan !
Mutikoa irriz hasi zen. Ufako batez sua itzali eta galde egin zautan :
- Jauna ! Argia joan da! Erraiten ahal dautazu norat eskapatu den?
Mokoa net hetsiz zautan. Nire lekuan ezarri ninduen! Ni, jakintsuna, ustez eta hura baino gehiago nintzen.
Egia erraiteko, bizia bera izan zait maisu nagusien. Bizia den bezala. Bere ttipikeria eta handitasun guziekin. Gertatu zaizkitan guziak, onak eta txarrak, xantza bat bezala hartu ditut. Unean unekoari ahal bezain ongi etorri ona eginez.”
Johanes Bordazahar