Teodosio Nafarroako Goñi herrikoa zen. Gizon ausarta eta leiala
Gerratik itzultzean, bide ertzean, gizon ilun eta gaizto batek, gezur izugarria esan zion: « Zure andrea Konstantza ez zaizu fidel izan! »
Orduan sutan jarrita, harrapalada bizian etxera bideratzen da.
Etxean, bere gelara itsututa sartzen da, eta ohean lotan dauden biak, ezpataz hiltzen ditu
Nolako nahigabea hartuko zuen, Konstantza ikusita eta ohartzean lo zeudenak bere aita eta ama zirela.
Neurrigabeko bihotz minarekin, bere erruaren barkamena lortzeko, erromes doa, Erromara. Han, Aita Santuak, barkamena eman ondoren, penitentzi berezi bat jartzen dio.
Kate bat gerrian loturik, higaduraz erori arte eraman beharko du. Hau penitentzi astuna!
Aralar mendian urteak eman zituen Teodosio gaixoak Jainkoaren errukia iritsi arte.
Aralarko leize zulo sakonetik, herensuge izugarria ateratzen da. Bere bizia galdua ikustean, lurrera erortzen da,
San Mikel, goiaingeruaren laguntza eskatuz: berehala herensuge hila dago eta bere kateak hautsita.
Eskerrak emateko eta Jainkoaren laguntza gogoratzeko Aralar mendian eliza eder bat eraikitzen da.
San Mikelen irudian, goiaingerua agertzen da, eta gurutzea dauka buru gainean. Gurutz barrenean, Jesusen gurutzearen erlikia zatitxo bat dago. ‐———————————
Bisita hurrunago segituz:
Teodosio Goñiren kateak buru gainean itzulikatuz sinetsi…Kristok askatzen bazaituzte benetan aske izango zarete!
Jose Maria Satrustegiren iritzia:
Mendia zen […] sineste zaharretako katedral eta santutegia. Ez halere edozein mendi. Zerutik gertu zegoen mendi aukeratuak, Amaren sabelera doan bide antzera, kobazulo edo leizeren bat behar zuen goiko aita indarrak lurraren ama sabela ernaltzeko.
Horrela sortu zen mundu guztiko mendi santuen mitoa. Bizia ematen duen sugar edo suge harra. Herensugea alegia, udaberrian ikusten da garra dariola kanpora ateratzen, eta udazkenean itzultzen da berriro lurpean dagoen neguko gelara.
Herensugea, berez, biziaren aita da, baina, gero, bere umeen irensle bihurtzen da, ekaitz, tximista, lurrikara, uholde, lehorte eta ezbehar guztien figuran, eta gizonak hil egiten du.
Bide berean egurasten da Mari, lurraren emankortasunaren irudia. Mendi horien inguruan egiten ziren erlijio paganoen ospakizun nagusiak, eta Eliza indartzen joan zen eran mendietako kultua kristautzen ahalegindu zen.
Aralarko elizaren oinarrian erromaniko eta arabiar kutsuko aztarnak baino lehenagokoak aurkitu dira.
Nafarroa “eremuka” zatitua dago. Haietako bat da “Larraun”, gu gauden eremua, Leitzaldean. Bertan dago Aralarko San Migel, Baraibar… Lurralde honek pertsonaia ospetsu asko eman ditu. Horien artean pilotariak, Ladis Galartza eta bere semea, idazleak, Nikolas Ormaetxea, ORIXE…
Hemen idatzita dauden bertso, esaldi eta gainerakoak Orixe idazlearen liburuan agertzen dira, EUSKALDUNAK izenekoan. Ahozko literaturan, oso aberatsa da LARRAUN baila. Horietako batzuk agertzen dira hemen.
Koxantonio oihanzainari adi adi. Koxantonioren xehetasunak gogoan behako bat mapari: -Igaratza (Hil baratza? Barandiaranek). -Kobre meategi emankorrak. – 2003ko idortearen ondotik aurkitu iturburuak ur bilatzaile zahar bati esker. Km13-tik 1286 metrotara. Oinez edo 4X4 ean. Nafarroa eta Gipuzkoaren arteko mugan
Aizpurua autobusez hemendik beheiti. Honaino oinez edo 4X4ean.Lehendakari ohia eta diruzaina… incognito!