Erran moldeak

Jean-Claude Iribarren-ek egin lanetik hartua:

Esamoldeak Jean Baptiste  Etxeberriren (1903-1996) obran.

Lapurdumen argitaratua. Bere osotasunean irakurtzeko klika hemen

 1. Aberats okitua izan:
Adibidea: (Charles de Foucauld) « aberats okitua zen. Zorigaitzez sei urte zituelarik galdu zituen ontasun beharrenak: bere aitamak » (13, 85, 2) .
Azalpena: arras aberatsa, miliunka aberatsa.
Okitu, okhitu, millionaire, richissime, bainan ere jakitun okitua: grand savant, zahar okitua: vieillard décrépit. (P. Lhande, 801)
(OEH , XIII, 210-211). Okitua: aberats okitua: millonnario, « erraiten zuten aberats okitua, urrez hantua zela », Zubiri E, Prosistas navarros contemporáneos, (1958), 85.
Zahar okitua: decrépito. Jakitun okitua: sabio repleto;
Sarean ez dago.
F : riche comme Crésus (ce roi de Lydie était riche… et montrait une certaine naïveté dans l’étalage de ses richesses) (A. Rey, 270)

3. Aho aberatsekoa izan: « bera ere aho aberatsekoa zen, bat izaitekotz » (9, 39, 20)
Azalpena: mintzalari ona izan. Ele onekoa izan, baikorra izan
Lhandek ez du ekartzen.
Ez dut OEHn atxeman, « aho handi, ahobero izan » lokuzio hurbilenak izanez: exagerado (OEH, II, 203). Aho bero, espantotx. « Ameriketan zonbeitek diote Krutchev aho-bero bat dela, dena espantu », Herria, 2-1-1958.
Euskarazko kidea: « mihia pikoan ukan » (E. Bidegain, 145).
Sarean ez dago.
F: parler d’or, (St Jean Chrysostome « bouche d’or ») (A.Rey, 658). « Positiver ».

7. Ahoan kurutze eta mahain petik hixtu egin: « Beihalako putiko tipi batek goiz guziez mende hunen hastapenean arto eta esnea zuen eta zokolet-esnea urteak betetzeko egunean. Anartean ahoan kurutze eta mahain petik hixtu! »(13, 87, 21).
Azalpena : (Charles de Foucauld tripa handiaren denboran, beste haurrek maizenik gutti jaten zuten) Ahoaren aintzinean kurutzea egin, eta gero barur egin. Jateko deusik ukatea erran nahi baitu.
« Ahoan kurutze » ixilik egon erran nahi du ere.
OEH, II, 190, »ahoan gurutze utzi naute » BN, me han dejado con un palmo de narices, ils m’ont fait un pied de nez ??? Sarean ez dago.
F: « crever la dalle » (A. Rey, 286),« tirer la langue », être dans le besoin (ibid., 535).

4. Ahoa (zure ahoa, haren ahoa) bete izan: « Duela hamabost urte ospitalerat etorri zaukun adinetako emazte bat. Laster ohartu nintzen eni so eta irriz hasten zela. Halako bat egiten dautzu trufa-musika horrek, bizkar hezurrari beheiti heldu zaitzularik. Hurbildu nindakon, ez hoberena gogoan, egiten neuela ene baitan: zerika dut emazte gaizki ikasi hau? … Zerendako irri egiten dautazu? Ez niza ote zure ahoaren bete? » (9, 57, 7).
Adiera: errespetua merezi ukatea. Harremenetan, beste bezalakoa izan. Hemen, zergatik nitaz trufatzen zara, ez duta zure errespetua merezi?
Aho bethez: à pleine bouchées (P. Lhande, 15) ez da gauza bera.
Aho beteka (OEH, II, 196): a boca llena, abiertamente. « Erhotegi batean mediku bat ari da aho betheka erho guziak sendatzen dituela », Egunaria, 24-11-1960.
Ahoa bete: ozenki, « ahoa betez bazerasazuten: ez zutela xede gaixtorik erlisioneari buruz », Hiriart Urruty, Zezenak errepublikan. Lokuzioak sarean, Intza proiektua. Ahoa beteko izan: ospetsu. « Amerika, Afrika, Madrid, Barzelona, aua beteko izen oiek zer ote zeukaten ikasi nairik ». Ataño, Txantxangorri kantaria, 1979. (Esamoldeak Erabili.com).
Ahoa bete hortz (txunditurik): « Larranekoak aoa bete ortzekin gelditu ziran », Agirre D, Garoa, 1907-1912 (esamoldeak Erabili Com).
Bainan Etxeberryren adiera honekin ez dut korpusean beste adibiderik ikusi.
F: mériter le respect de qqn (le vôtre, le sien).
Ez da ene ustez baliokide frantsesik.

6. Aho xuri izan: (Charles de Foucauld)  » hartze onekoa zen segur bainan zotza bezein alferrra. Bertzalde aho-xuri, ahalge gabe gormant erakutsia » (13, 85, 18)
Azalpena: gormanta, mutur-xuri (X 334) « Mutut-xuri eta aho xuri » artean desberdintasuna badaiteke. « Aho xuri egin »gehiago izanez, besteez trufatu.
Aho xuri, 1) délicat pour le manger, gourmet  2) fig. bégueule. (P. Lhande, 16)
OEH, II, 213: friand, délicat, gourmet. Landerretxe, RIEV 1908, 624, euskal-hizkuntza edo kantabrismo (giros o expresiones propias del euskara: cf. castelinismo, galicismo). Euskarari euskal itxura begira dezoketen mintzatzeko molde bakharrak. Hala nola: gogoak emanik, berean bere, aho xuri, etb.
F: « avoir le bec fin, mais aussi bégueule« .

8. Ahuntz esnean galkatu : « egun batez … hurbildu zitzaion gizon bat arras bere gisakoa. Begiak ñir-ñir, gaxuratik sobera bortxatu? Ahuntz esnean galkatu?. »(13, 80,14).
Azalpena : esnea sakatu, esnean ito, (se) gaver (P. Lhande, 330).
Ahuntz-esnea, « leche de cabra, que se prescribía à ciertos enfermos » (OEH, II, 322). » Auntz esnia artzen zan, esate baterako, errapetik aora, autzduna etortzen zalako atera », la leche de la cabra se tomaba, para un decir, de las ubres a la boca, porque la cabrera solía acudir a la puerta, Etxeberria T (1887-1968), Euskera dialectal de Eibar.
Sareak ematen du Etxeberry-ren beste adibide bat eta dio: « ahuntz esnean galgatua izatea, menditarra, landu gabea izatea da », zeren eta ahuntzen haztea zen laborari xumeenen zortea.
F: « abuser de l’eau fraîche, de l’eau claire » est peut-être une expression française locale.

9. Ahuntzaren gauerdiko eztula bezala izan: « gizon maltzurraren hitza ala ahuntzaren gauerdiko eztula biak berdintsu »(3, 65, 11-12).
Azalpena: baliorik gabekoa.
OEH, III, 321, Ahuntzaren gauerdiko eztula: expresión que tiene el sentido de cosa insignificante, sin importancia, » eta zer axola du honek hemen darabilgun hauzian? Ahuntzaren gauerdiko eztulak baino gehiago », Mitxelenaren idazlan hautatuak, 1972, 82 or.
Beste adibideak sarean:
« Ia ba, milloi bat baiedauka zimarroi orrek eta …? Milloi bat! Auntzaren gaberdiko eztula da!? Ta milloiagatik zimarroia edo izurde ustela artu bear da senartzat? », D. Agirre, Kresala, 1901-1905. (Erabili.com/esamoldeak)
« Mille ogerleko diñosu? Ene semea, ezta auntzaren gaberdiko eztula », P. Zamarripa, Manual del vascofilo, 1913 (ibid.).
« Nik uste, eskari oien etorkizuna ta auntzaren gauerdiko eztulaor nonbait ote diran », X. Lizardi, 1896-1933, L. Otaegi, Kasetari lanak. (ibid.).
F: nul, sans valeur, avec un sens plus éloigné, nul et non-avenu? (inexistant, qui ne compte pas, expression d’origine juridique, au sens de sans valeur légale)

10. Akamarreko, Akamerreko bidezainak (norberaren) buruari irri egin: Adibidea : (gerla denboran autoreak arnoa gudu tokirat ekarri zuen eta lagun batek han ebatsi zion) « lehenbiziko gauean ebatsi zautan eta hustu, egun hartan ere irri egin zautan Akamarreko bidezainak » (13, 110, 9).
Erranahia : Akamarre (Cames), Lapurdiko herri kaskoina.
Hemen Akamarreko kantonierra (herri tipienetarikako langile xumeenetarik) nitaz trufatu zen. Ene burua arras trufagarri izan zen.
F: être le sujet de la plaisanterie.

11. Akilimarro ikusi: (Charles de Foucauld 1881ko Algeriako gerlan), « laster pairatu zituen- eta nolako kuraie kalipuarekin -zinak eta minak. Ikusi oraino ez izarrak eguerditan bainan, euskaldun zirtolariek dioten bezala, ikusi akilimarro, galtxagorriren zazpi adar makatzaile uspelkorrak » (13, 89, 28).
Azalpena: Sufritu, pairatu.
Akhilimarro, surnom désignant le diable (P. Lhande, 26).
OEHn  ez dut atxeman. Sareak ematen du adibide bera.
F: souffrir comme un damné (A.Rey, 287), souffrir millemorts (ibid. 611), souffrir comme un possédé  (ibid.755).

16. Apoaren salan ezarri: (Manex Athor Heletako apez xumeak seminario bestaren bazkal ondoko hitzaldia egin predikuaz…) Eta nik aldiz ene baitan: « aldez edo moldez, huts ala kausi, hitz guziak gain azpikatuz ezarriko zaituztet apoaren salan! Berma hor, Attor! » (13, 110, 26).
Adiera: nausitu, garraitu, « mettre qqn en boîte », faire marcher, monter à l’arbre, emmener en bâteau (A. Rey, 90).
OEHn ez dut atxeman. Apo: crapaud, 2) apocado, falto de carácter 3) verraco, cerdo semental, putanero. Sarean ez dago.
F: bon tour, mauvais (sale, vilain) tour (notamment avec le verbe jouer) (A. Rey, 877)
« Mettre en boîte », ik. supra.

17. Arautsu bat mintzatu: « Bizkitartean, ez uste izan arautsu bat mintzo nizala« (9, 30,1)
Azalpena: arautsu, approximatif  (P. Lhande, 52). « Etzirogu ikhus Iainkoa arautsuz bezik » (Rodriguez 1782, cité par P. Lhande).
OEH, II, 333, arau, règle, selon: arabera.
Arautsu: ajustado a la razon (?) « gutiz gehienak harritzen dira berri hori jakitearekin. Alainan denak arautsu batez arizanak erraiten nor izanen zen izendatua »
Arautsuz:  » à peu près« , ik. Lhanden zitazioa.
Ikus hurbil diren hitzak: arauz, araiz, nonbait han, probablement. Sans doute, peut-être (OHE, II, 341).
Sarean ez dut atxeman.
F : « en gros, grosso modo », sans rentrer dans le détail (A. Rey, 481).

18. Ariaren bortxaz: « bizkitartean ariaren bortchaz pindar zonbeit jauzi ziren harri-peña bezein gogorra zen buru hartarik » (3, 96, 25).
Azalpena:  » à force de travail ».
Ari, hari: 1) vaquer à, s’occuper à, « iruten ari nuzu ». 2) travailler. Ariz-ariz, en faisant 3) ari: adjetiboa, zer gizon aria, quel homme travailleur  (P. Lhande, 58-59).
Ari, arian, « trabajando, ocupándose » (OEH, II, 440). Arian-arian, « a fuerza de ocuparse » (ibid.) « Sagasti berri, sagasti zuri/ inguma- atsegintokia iduri/ elurte arian geldia », Lizardi, Bihotz Begietan 1932, 112 or.
Sarean: « nolabait ere sartu bear zian arian/ bapo jan eta edan lertzeko zorian/ ez giñan bildu noski eliz-atarian/ mutillak, etzan giro apal ondorioan! », Goierriko loreak, 1970.
F: « A la la force du poignet », par de grands efforts personnels (A. Rey,740)

20. Aseta pasaia (izan): « Han zabilan beraz De Foucauld jo harat jo hunat –aseta pasaia– mundu huntako itzulia egina balu bezala azken fluxtasun ez deus hautan »,  (13, 93, 4).
Azalpena : aseta, asearen bariantea. Pasaiaz, bidaiaz asea. Fatigué du voyage.
Asetasun: satiété (P. Lhande, 78).
Asetasun: saciedad, satisfaccíon, hartura (OEH, III, 21). « Nere gosea hilen baituzu asetasun miragarriz, eta gorputz ustel au betiko ustelgabez iantziko », Ormaetxea N, « Orixe », Agustin gurenaren Aitorkizunak 1956, 280 or.
Sarean ez dago.
F: (en avoir) « jusqu’à plus soif « (A. Rey, 838), « en avoir marre de » (ibid., 584).

22. Azen ontzeko: « Orduko gobernariek manuz behar zuten Maroc eskualdea nolakoa zen erran errotik azpiz goiti eta gain behera. Bainan nun atxeman bilari aski entzunak eta atrebituak. Gehiago dena, azen ontzeko, nagusi marokanoek ahoan bilorik gabe errana zuten hilen zituztela piru hortako salatari, espiunak » (13, 91, 20).
(L. Ed. Cestac) « Bertzeak beste-azen ontzeko- behar zuen oraino etxe-gizon eta ekonomoa bezala egun guzietako aphairuez eta gaineratiko guziez artha hartu ». (3, 120, 36)
Azalpena: figuratiboan, gauzak hobetzeko bainan hemen zentzu ezezkorrean. Ardurenean, gaixtotik gaixtorenera. Adiera hurbilean, ikus « sasitik berrorat ».
0EH, III, 51, « azak ontzea » ez dut atxeman.
Aldiz, « azen azpitik zopa jan », manger la soupe par dessous le chou qui la couvre, cela se dit quand un domestique ou qqn d’autre auquel on se fie fait une suupercherie.
« Dena jukutria tzar, azen azpitik zopa jale, harrria bota eta eskua gorde », Etxeberry JB, Michel Garicoitz sainduaren bizia eta bertutea, Baionan 1962,  26 or.
« Azen ontzeko, segurra ere ixlamista deitu horiek hiltze hortaz baliatuko direla oraino herria gehiagoren sustatzeko… azen ontzeko, langile zindikatak haserre, jende xeheak duela aintzina pekatuko! Soxialistak ere kexu, ez dela hori bide ona… » Herria, 1995, in lokuzioak sarean.
F: « qui mieux est« , en outre, encore mieux, encore pire, pour tout arranger  (A. Rey, 598).

23. Azken beltzean: « (zahartzerakoan) orok dakiguna, eta zonbeitek gure gostuz ikasia, zahartzerakoan itaxurak zorta larrietan abiatzen direla. Bainan desmasiak hor baitira azken beltzean » (13, 67, 13).
« Zorigaitzez azken beltzean-eta nolako bihotzminarekin- amor eman beharko du (L.Ed. Cestac-ek) eta hortan utziko ditu bere Pariseko ichtudio, ikaskuntza handiak » (3, 120, 22).
Azalpena: parada gaixtoenean.
Au pis aller (P. Lhande, 138).
OEH, III, 568. »« En rigor, en último término, por pura necesidad ».
« Ta gero, nork zuekin eskondu nai? inork ez alabok: azken beltzean umezurtz ta neska-zar bizi-bearrez zaudeteke », Itun berria, 98.
Lokuzioak sarean. « Gogoan eman zezatela errient horiek, beren onetan; bere zedarrietan ez bazauzken, etzakitela, zeri zauden; aiher zela gobernamendua gerla bilatzen gaztigatzeko, hoben arau, toki alda, paga ken edo ttipi; azken beltzean errebolta (?) », Hiriart Urruty J (1859-1915), zezenak errepublikan.
F: « au pire », au pis, au pis-aller, en supposant l’éventualité la plus fâcheuse, (A. Rey, p 725). En dernière extrémité.

24. Azkenaz goiti: (Lacordairek), « aditu zuen Sainduaren (Arseko apezaren) predeikua eliza tiki hartan. Mintzaldi zitakeen xinpleena bainan, azkenaz goiti, bihotzetik ateraiak ziren suzko ateraldiez ausarkian orhatuak » (13, 82, 20).
Azalpena: funtsean, mais pour finir (P. Lhande, 94).
Après tout, finalement (OEH, III, 567). « Eztuzu nahi emazte gaixtoa, ez seme gaixtoa, ez zerbitzari gaixtoa, ez athorra gaixtoa, ez eta azkenez goiti zapata gaixtoa ere », Axular, Guero (1643), 564 or.
Sarean, adibide bakarra da Etxeberryren gaineko adibide hau.
F : « à la fin ». (à la fin des fins, à la fin finale sont des formes superlatives) (A. Rey, p 419). « En dernier ressort ».

25. Aztura tartarika ukan: « barka otoi ene bazter solasak. Ezpaitut oraikoa aztura tartarika hori. »(13,  80,  7). Autoreak dio bera aspalditik kalakaria dela.
Azalpena: tartar, hitz onomatopeikoa, kalaka (beste hitz onomatopeikoa),
Bavardage, personne bavarde et qui rapporte tout ce qu’elle voit et entend (P. Lhande, 956).
Aztura: jitea, izatea, nortasuna.
-Aztura, OEH, III, 627:  1) coûtume, habitude, mœurs, vieilles habitudes 2) expérience 3) mode, manière. « Biluzi naiz behin aztura gaixto guzietarik, nola bada berriz beztituko naiz? « Axular, Guero, 472.
Tartarika, OEH, XV, 130: boniment, charlanaterie. « Apezekilako betiko tehenta, (leloa, errepika, tartarika)… Dantza ez haizu », Laffitte P, Murtuts eta beste (I945) 108.
Sarean ez dago.
F: « être bavard comme une pie » (A. Rey, 710)

28. Barneak farrasta egin : « barneak farrasta gozoena egiten dautzu aspaldiko adixkide xaharren ikusteak » (13, 110, 1)
Erranahia: Bihotzeko mugimendu sakona, émotion ressentie, barneak farrasta egin zautan (P. Lhande 304).
Farrasta: « 1) le bruit d’objets que l’on traîne, remue, frotte, de liquides que l’on répand, qui se précipitent et coulent avec force, que l’on agite vivement, 2) farrasta, parrasta: une certaine quantité de « (OEH, VII, 788). »Athea idekitzean farrastabat egiten dio bihotzak, desegiten zaio begithartea », Laphitz F, Bi saindu euscaldunen bizia, Baiona, 1867, 114 or.
Etxepare J, Bidegorri, medikua: »aire hoxpil batek phagoen abarrak, farrastatuz, elgarri xaflatzen ditu xurruntxa ezti batekin », Beribilez, in Klasikoen gordailua.
F: « faire battre le cœur « (A. Rey, 214), (faire en sorte que) »le coeur batte la breloque« , »Monsieur de Nissen, dont le cœur battait la breloque, crut un instant que sa femme voulait le provoquer », A. Blondin, les quat’saisons, p. 98 (ibid., 119).

30. Beharriez burukitari (lo egin, lo egin gabe):
– « Hobenduna aldiz, bi beharriez burukitari, lo zurrungan ! Gauazko ttirita guziak kurrukaz ari diren denbora dohatsuan… » (9, 64, 5).
–  » Azkenean, ezagutu ondoan gure bizio txarrena behar diogu gerla egin, bi beharriez burukitari egon gabe » (3, 19, 25).
– « Izanen du nun zeri loth bi beharriek burukitari egon gabe« (3, 120, 31).
Adiera:
P. Lhande (189), burukita, oreiller.
Buruki, burukita, »oreiller » (OEH, V, 729).
« Burukitik burukira » (Baztan), de cabo a rabo, de bout en bout, de la tête aux pieds.
Sareak ematen du JB Etxeberryren (9, 64, 5) « supra« -n dagoen adibidea.
Benetan, arras ongi lo egin. Edo alderantziz, loak hartu gabe zerbait egin.
F : dormir sur ses deux oreilles s’oppose à « ne dormir que d’un œil ». Locutions voisines: dormir comme un ange, un bienheureux, un loir, une marmotte, un plomb, un sabot, une souche, une toupie (A. Rey, 327).
Dormir du sommeil du juste: d’un sommeil que rien ne trouble (A. Rey, 526).

31. Behautzu hortik, Kitolis :
– (Bihotz oneko apez landibartarra), « Horren gatik ez uste izan haren solasak etzutela buru buztanik ardurenean: behautzu hortik, Kitolis, hor konpon, Mari Anton! » (13, 108, 6).
– « Emazu hortik eta ni ez ezar gaitzi gogorrean » (13, 71,18).
Erranahia: Emazu hortik, hor konpon...
Allons donc, vous plaisantez  (P. Lhande, 239).
Beha, OEH, IV, 334, écouter, prêter attention, « beha lehenik, mintza azkenik », Oihenarte, Atsotitzak, 79. « Behozu othoi Jainkoarean oneziari eta ez haren azoteari », Itun berria, Iruñea 1983, 36.
Sarean ez dago.
Hemen, allons donc, et ne me vexez pas, ne m’offensez pas gravement.

F: « et allons donc », impératif ironique qui souligne une action malheureuse, qu’on désapprouve